Ο διάλογος του Ίωνος Δραγούμη εμβαθύνει σε σύνθετα θέματα πολιτισμού, υλισμού, κοινωνικής παρακμής και σύγκρουσης μεταξύ των παραδοσιακών αξιών και του εξελισσόμενου σύγχρονου κόσμου. Η συζήτηση αντανακλά τις διαφορετικές οπτικές γωνίες για την κατάσταση και την πορεία των σύγχρονων κοινωνιών.
Το κείμενο που παρατίθεται είναι απόσπασμα ενός διαλόγου που πιστεύεται ότι αποτελεί μέρος του αδημοσίευτου και πιθανώς ημιτελούς μυθιστορήματος του Ίωνα Δραγούμη, “Οι τρεις φίλοι”, που γράφτηκε στα γαλλικά κατά τη διάρκεια της εξορίας του στο Αιάκειο της Κορσικής το 1717-18. Ο διάλογος, που παρουσιάζεται αποδόθηκε από τον αδελφό του Φίλιππο Στεφ. Δραγούμη, δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Meres, τεύχος 29, Ιανουάριος 1949, σελίδες 135-136. Στο διάλογο αυτό, είναι πολύ πιθανό ο Δραγούμης να αναλαμβάνει το ρόλο του “ποιητή”.
Το κείμενο είναι ένας διάλογος μεταξύ του Ποιητή και του Συγγραφέα, όπου συζητείται η έννοια του πολιτισμού και η σημερινή του κατάσταση. Ακολουθεί μια ανάλυση των βασικών σημείων της συζήτησης:
1. Πολιτισμός και υλισμός:
– Ο Ποιητής εκφράζει αμφιβολίες σχετικά με το αν οι σύγχρονοι πολιτισμοί τείνουν προς τον υλισμό.
– Υποστηρίζει ότι οι αληθινοί πολιτισμοί είναι πνευματικές και ηθικές κατασκευές.
– Υποστηρίζει ότι οι πολιτισμοί χωρίς πνευματικότητα και ηθική είναι σάπιοι.
2. Εκφυλισμός των σύγχρονων πολιτισμών:
– Ο ποιητής υποστηρίζει ότι αν οι σύγχρονοι πολιτισμοί κινούνται προς τον υλισμό, αυτό υποδηλώνει εκφυλισμό.
– Υπονοεί ότι οι κοινωνίες που δημιουργούν τέτοιους πολιτισμούς καταρρέουν και αποσυντίθενται.
3. Προοπτική του συγγραφέα:
– Ο συγγραφέας αμφισβητεί την επιθυμία του Ποιητή για κοινωνική παρακμή, ειδικά όταν η κοινωνία βρίσκεται ακόμη στο στάδιο της διαμόρφωσής της.
– Διερωτάται για την πρόθεση που κρύβεται πίσω από την ευχή να παρακμάσει η κοινωνία.
4. Επιθυμία του ποιητή για την αποδοχή του δυτικού πολιτισμού από τους Έλληνες:
– Ο ποιητής εκφράζει την επιθυμία να αποδεχθούν οι Έλληνες τον δυτικό πολιτισμό.
– Ο συγγραφέας αμφισβητεί την εφικτότητα αυτής της ευχής, υπονοώντας ότι μπορεί να είναι εφικτή μόνο όσον αφορά επιφανειακές πτυχές του δυτικού πολιτισμού.
5. Αίτημα για παρακμή του δυτικού πολιτισμού:
– Ο ποιητής υποστηρίζει ότι ο δυτικός πολιτισμός βρίσκεται σήμερα σε κατάσταση παρακμής.
– Ο συγγραφέας αμφισβητεί τον ισχυρισμό, ρωτώντας αν συνεπάγεται την παρακμή συγκεκριμένων εθνών όπως οι Γάλλοι, οι Γερμανοί ή οι Άγγλοι.
Το άγνωστο και ημιτελές κείμενο του Ίωνος Δραγούμη:
Ποιητής. Ο ταπεινότερος τῶν ὑλισμῶν θὰ κυριαρχήση πάνω σὲ κάθε πνευματικότητα, σὲ κάθε ψυχικὸ ἀνύψωμα.
Συγγραφέας. Βλέπετε τὰ πράγματα μὲ ὑπερβολική ἀπαισιοδοξία. Ἄλλωστε, γιατί θέλετε νὰ μὴν ἐπικρατήση ὁ ὑλισμὸς καὶ στὴν Ἑλλάδα, ἀφοῦ συμβαδίζει μ’ ὁλάκερο τὸ σύγχρονο πολιτισμό;
Ποιητής. Δὲν ξεύρω ἂν ὁ σύγχρονος πολιτισμὸς ἢ μᾶλλον οἱ διάφοροι πολιτισμοὶ τῆς ἐποχῆς μας, τείνουν πρὸς τὸν ὑλισμό ἂν εἶναι ἔτσι, δὲν πρόκειται πιὰ γιὰ πολιτισμούς παρὰ γιὰ σαπίλες. Αὐτὴ ἡ ἔννοια τοῦ πολιτισμοῦ εἶναι σύμπλεγμα ἰδεῶν ὁλότελα πνευματικῶν δὲν θὰ μποροῦσε νὰ νοηθῆ διαφορετικά. Δὲν ὑπάρχει πολιτισμός χωρίς πνευματικότητα καὶ χωρίς ἠθικότητα. Ἄν οἱ πολιτισμοί οἱ σύγχρονοι τείνουν πρὸς τὸν ὑλισμό, τοῦτο σημαίνει πὼς ἀρχίζουν νὰ ἐκφυλίζονται, καὶ καὶ πὼς οἱ κοινωνίες ποὺ τοὺς εἶχαν πλάσει, ξεπέφτουν καὶ ἀποσυνθέτονται. Δὲν ἀντιλαμβάνομαι πὼς μπορεῖτε νὰ εὔχεσθε τὴν κατάπτωση γιὰ τὴν κοινωνία μας, ἐνῶ ἀκριβῶς εὑρίσκεται στὴν ἀρχή τοῦ σχηματισμοῦ της. Θέλετε νὰ τὴν κάμετε νὰ ἐκτραπῆ ἀπὸ τὸ δρόμο της;
Συγγραφέας. Δὲν εὔχομαι ἄλλο, παρὰ θὰ ἤθελα οἱ Ἕλληνες νὰ δεχθοῦμε τὸν Δυτικό πολιτισμό.
Ποιητής. Μολονότι εὔχεσθε νὰ δεχθοῦμε τὸ δυτικό πολιτισμό – πρᾶγμα ἄλλωστε ἀδύνατο, ἐκτός ἄν πρόκειται γιὰ τὶς ἐξωτερικές επιφάνειες τοῦ πολιτισμοῦ αὐτοῦ ἀνάγκη νὰ ὁμολογήσετε πὼς εὑρίσκεται σήμερα σὲ στάδιο καταπτώσεως.
Συγγραφέας. Παραλογίζεσθε μοῦ φαίνεται. Πῶς; ἰσχυρίζεσθε ὅτι οἱ Γάλλοι, οἱ Γερμανοί, οἱ Ἄγγλοι εὑρίσκονται σὲ κατάπτωση;
Ποιητής. Δὲν γνωρίζω ἂν ξεπέφτουν τὰ ἔθνη αὐτά, ἀλλὰ ὁ πολιτισμός τους ξεπέφτει ἀσφαλῶς. Ὅταν τὰ λόγια ἑνὸς λαοῦ, δὲν ανταποκρίνονται πιὰ πρὸς τὶς πράξεις του, κάτι σάπιο κρύβεται σ’ αὐτὸν τὸν λαόν.
Ποιητής. Ὦ! Σᾶς ξέρω εἶσθε μονάχα φανατικὸς καὶ θέλετε νὰ παίζετε τὸ πρόσωπο τοῦ «διανοουμένου».
Συγγραφέας. Καὶ μήπως δὲν εἶμαι γὼ «διανοούμενος»; Δὲν ξέρετε λοιπὸν πῶς ἐσπούδασα στὴ Γερμανία καὶ ἐμελέτησα τὴν κοινωνιολογία; Γύρισα κόσμο, παρακολούθησα θέατρα, ἐκθέσεις, πινακοθήκες, ἐργαστήρια ζωγράφων καὶ γλυπτῶν…
Ποιητής. Τὰ ξέρω ὅλα αὐτά. Μὰ οἱ μελέτες σας τῆς κοινωνιολογίας καὶ τὸ περιδιάβασμά σας στὰ ἐργαστήρια καὶ στὶς πινακοθήκες, δὲν σᾶς ἔκαναν ἐξυπνότερο οὔτε περισσότερο διανοούμενο, ἂν ἡ λέξη «διανοούμενος» σημαίνει ἀληθινά κάτι.
Συγγραφέας. Τί, λοιπόν; Δὲν ξέρετε τί σημαίνει ἡ λέξη «διανοούμενος;»
Ποιητής. Ὄχι. Δῶστε μου τὸν σωστὸν ὁρισμόν της…
Συγγραφέας. Ὁ διανοούμενος εἶναι intellectuel, δηλ. διανοεῖται…
Ποιητής. Ἐννοῶ, ἀλλὰ προχωρεῖστε.
Συγγραφέας. Διανοούμενος εἶναι ὅποιος ζῆ μὲ τὴ σκέψη, ὅποιος εἶναι διαβασμένος, ὅποιος γνωρίζει πολλὰ πράγματα σχετικὰ μὲ τὴν ἱστορία, τὴν ἐπιστήμη, τὶς τέχνες καὶ μὲ τὰ γράμματα.
Ποιητής. Νὰ συμπληρώσω… καὶ ὅποιος ὁμιλεῖ γιὰ ὅλα τὰ πράγματα.
Συγγραφέας. Ἀκριβῶς!
Ποιητής. Χωρὶς νὰ ἐμβαθύνη σὲ τίποτα.
Συγγραφέας. Ἀπεναντίας, μὲ ἁρμοδιότητα… μὲ ἁρμοδιότητα… ἀρκετή τέλος πάντων…
Ποιητής. Ἀρκετή γιὰ ποιόν;
Συγγραφέας. Ἀρκετή γιά τόν ἑαυτό του καὶ γιὰ τὴν κοινωνία.
Ποιητής. Ἄν εἶναι ἔτσι, δὲν χρειάζεται αντίρρηση. Τότε τέτοιος εἶναι ὅποιος ὁμιλεῖ γιὰ ὅλα τά πράγματα μὲ αρμοδιότητα, ἀλλά χωρίς τὴν ἱκανότητα νὰ αἰσθάνεται τίποτε· «κύμβαλον ἀλαλάζον» ὅπως θάλεγε κι ὁ Ἀπόστολος Παῦλος.
Συγγραφέας. Μὰ ὄχι, μὰ ὄχι…
Ποιητής. Διανοούμενος εἶναι ὁ ξερίζωτος, ὁ κοντόφθαλμος, ποὺ νομίζει πὼς μ’ ἕνα παίξιμο τοῦ χεριοῦ, μὲ σειρές επιχειρημάτων, συλλογισμῶν καὶ συζητήσεων, μπορεῖ νὰ λύση ὅλα τὰ ζητήματα τοῦ κόσμου. Κατ’ οὐσίαν εἶναι μονάχα παρορμητικός (impulsif) καὶ μπορεῖ νὰ γίνη διαδοχικά, φανατικὸς ὑπερασπιστής κάθε παλαβωμάρας, κάθε ἰδέας ποὺ γιὰ τὴν ὥρα τοῦ φαίνεται νέα κι’ εὐχάριστη. Εἶναι ὄν χωρίς ψυχή, ἀλλὰ ποὺ ξέρει νὰ λέη ὡραῖα λόγια. Συχνὰ εἶναι μόνο μασκαρεμένος ἀρριβιστής.
Συγγραφέας. Μά, διόλου, διόλου!
Σελιδοδείκτης: Ίων Δραγούμης: Ο ασυμβίβαστος, του Γιάννη Α. Μάζη
