Φανταστείτε τους δρόμους της Αγίας Πετρούπολης του 19ου αιώνα, σκεπασμένους με χιόνι κάτω από έναν γκρίζο ουρανό. Μια μοναχική φιγούρα κουρνιάζει κάτω από μια λάμπα του δρόμου που τρεμοπαίζει, χαμένη στις σκέψεις της. Στο μυαλό του μαίνεται μια καταιγίδα ερωτημάτων: Τι αγκυροβολεί την ηθική μας αν δεν υπάρχει Θεός; Και αν όλα τα όρια διαλυθούν, διαλύεται μαζί τους και η συνείδησή μας; Λίγοι συγγραφείς αποτύπωσαν αυτούς τους υπαρξιακούς τρόμους τόσο γλαφυρά όσο ο Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, ένας μάστορας των σκοτεινών γωνιών του ανθρώπινου ψυχισμού.
Έτσι φτάνουμε στην προκλητική ιδέα που συνδέεται έμμεσα μαζί του: «Αν δεν υπάρχει Θεός, όλα επιτρέπονται». Πρόκειται για μια δήλωση που συνεχίζει να στοιχειώνει να προκαλεί τους αναγνώστες σε όλο τον κόσμο.
(Διαβάστε ολόκληρο το άρθρο παρακάτω)
25 αποφθέγματα του Ντοστογιέφσκι από τους αδελφούς Καραμαζόφ
Λογικές και ηθικές διαστάσεις
Σε λογικό επίπεδο, η φράση υποδηλώνει έναν ζοφερό συλλογισμό: αν ο Θεός είναι η βάση για τον απόλυτο ηθικό νόμο, τότε η άρνηση του Θεού ισοδυναμεί με τη διάλυση αυτού του θεμέλιου λίθου. Αν αφαιρέσετε τον κοσμικό δικαστή, η ίδια η έννοια της ενοχής μπορεί να ξεγλιστρήσει. Ηθικά, αυτή η παραδοχή μας φέρνει αντιμέτωπους με ένα σενάριο όπου τα παραδοσιακά όρια, ο φόνος, η προδοσία, η κλοπή θα μπορούσαν να εκλογικευτούν με την καθαρή ανθρώπινη βούληση.
Ωστόσο, ο Ντοστογιέφσκι δεν ενδίδει απλώς στον μηδενισμό. Τα μυθιστορήματά του καταδεικνύουν ότι ακόμη και όταν κάποιος ισχυρίζεται ότι «όλα επιτρέπονται», μια εσωτερική συνείδηση συχνά επαναστατεί. Χαρακτήρες όπως ο Ρασκόλνικοφ (Έγκλημα και τιμωρία) και ο ίδιος ο Ιβάν Καραμάζοφ διαπιστώνουν ότι ο ηθικός νόμος εξακολουθεί να αντηχεί μέσα στην ανθρώπινη καρδιά, είτε φέρει θεϊκή σφραγίδα είτε όχι.
Σχέση με τη σύγχρονη πραγματικότητα
Ζούμε σε μια εποχή όπου η θρησκευτική πίστη συνυπάρχει με κοσμικές ιδεολογίες και προσωπικές πνευματικότητες. Το ερώτημα «Κι αν δεν υπάρχει Θεός;» παραμένει ένα διαπεραστικό πείραμα σκέψης. Οι συζητήσεις γύρω από τη βιοηθική, την τεχνολογία και τους κοινωνικούς κανόνες θέτουν το ίδιο ερώτημα με σύγχρονο ένδυμα: Ποιος θέτει τους τελικούς κανόνες, και τι γίνεται αν αυτοί οι κανόνες εξατμιστούν; Το ηθικό αίνιγμα του Ντοστογιέφσκι δεν είναι ένα σκονισμένο κατάλοιπο βρίσκεται στα σημερινά πρωτοσέλιδα και στις ηθικές συζητήσεις, υπενθυμίζοντάς μας την εύθραυστη σκαλωσιά πάνω στην οποία χτίζουμε τη συλλογική μας συνείδηση.
Μας αγγίζει η φράση σήμερα;
Απολύτως. Είτε κάποιος είναι θρησκευόμενος, αγνωστικιστής ή άθεος, όλοι παλεύουμε με ηθικές επιλογές. Αυτή η φευγαλέα σκέψη «Κανείς δεν παρακολουθεί, οπότε γιατί να μην κάνω ό,τι θέλω;», μπορεί να ανατείλει σε στιγμές πειρασμού ή απελπισίας. Ωστόσο, ο Ντοστογιέφσκι προτείνει ότι κουβαλάμε τον κριτή μέσα μας. Η ενοχή, η συμπόνια, η αγάπη ή η ενσυναίσθηση μπορεί να εξακολουθούν να καίνε ελλείψει θεϊκής εντολής. Για πολλούς ανθρώπους, δεν είναι ο φόβος της τιμωρίας αλλά η έμφυτη αίσθηση της ενσυναίσθησης που περιορίζει τις βλαβερές πράξεις.
Η φιλοσοφική ένταση του Ντοστογιέφσκι έχει απήχηση σε μεταγενέστερους στοχαστές:
- Ο Νίτσε δήλωσε ότι «ο Θεός είναι νεκρός», προβλέποντας την ανατροπή των ηθικών θεμελίων. Ωστόσο, ο Νίτσε έθεσε επίσης την άνοδο του «Übermensch» που δημιουργεί νέες αξίες – μια απάντηση που ευθυγραμμίζεται και αποκλίνει από τις προειδοποιητικές ιστορίες του Ντοστογιέφσκι.
- ΟΖαν-Πολ Σαρτρ επέμεινε ότι χωρίς θεϊκό δημιουργό, η ανθρωπότητα είναι «καταδικασμένη να είναι ελεύθερη», αναλαμβάνοντας την ευθύνη για τη χάραξη της δικής μας ηθικής πυξίδας.
- Ο Αλμπέρ Καμύ εξερεύνησε το «παράλογο» την ένταση μεταξύ της λαχτάρας μας για νόημα και ενός σιωπηλού σύμπαντος. Μας προκάλεσε να επαναστατήσουμε ενάντια στην απελπισία που μπορεί να ακολουθήσει από το «χωρίς Θεό».
Μέσα στους ίδιους τους Αδελφούς Καραμάζοφ, ο ευσεβής αδελφός Αλιόσα στέκεται ως αντεπιχείρημα στις φιλοσοφικές αμφιβολίες του Ιβάν. Ο Αλιόσα είναι μια μαρτυρία για την πίστη απέναντι στον πόνο, δείχνοντας αθόρυβα ότι μια ζωή που καθοδηγείται από την αγάπη και την ταπεινότητα μπορεί να αντέξει, ακόμη κι αν το μυαλό ακροβατεί στα όρια της δυσπιστίας.
Όπως ο σκληρός ρωσικός χειμώνας δίνει τελικά τη θέση του στην άνοιξη, έτσι και η προειδοποίηση του Ντοστογιέφσκι για το ηθικό χάος μετριάζεται από τη δυνατότητα ανανέωσης πνευματικής ή ηθικής. Η ένταση δεν κατακάθεται μέσα στις σελίδες των μυθιστορημάτων του είναι ζωντανή σε κάθε νέα γενιά που παλεύει με την τρομακτική ελευθερία ενός κόσμου που δυνητικά στερείται θεϊκού κριτή.
Διαβάστε περισσότερα αποσπάσματα παρακάτω:
- Σε μια στιγμή αμφιβολίας, ο Ντοστογιέφσκι είπε: «Καταντήσαμε να θεωρούμε την πραγματική ζωή σαν αγγαρεία, σχεδόν σαν ένα επάγγελμα και όλοι…»
- Άλντους Χάξλεϋ: «Διανοούμενος είναι κάποιος που ανακάλυψε κάτι πιο ενδιαφέρον από το….»
- Όπως θα έλεγε και ο Κούντερα: «Το να αγαπάς κάποιον από συμπόνια δεν σημαίνει ότι τον …»
- Είχε δίκιο ο Φερνάντο Πεσσόα: «Είμαι αυτός που νομίζω; Μα νομίζω πως είμαι τόσο πολλά πράγματα…»
- Γκαμπριέλ Γκαρσία Μαρκές: «Ένας άντρας καταλαβαίνει πότε αρχίζει να γερνάει: όταν αρχίζει και μοιάζει με …»
- Ουίλιαμ Μπάτλερ Γέιτς: «Όταν γεράσεις κι ασπρίσεις …Την ομορφιά σου αγάπησαν στ’ αλήθεια ή σαν ψέμα»
- Χένρι Μίλλερ: «Αν οι άνθρωποι σταματήσουν να πιστεύουν ότι κάποια μέρα θα γίνουν θεοί, τότε σίγουρα θα …»
- Μια φορά κι έναν καιρό ο Έσσε μας είπε: «Όταν φοβόμαστε κάποιον είναι γιατί …»
- 5 φορές που ο Ίψεν είχε δίκιο (και είπε όσα φοβόμασταν να παραδεχτούμε)
- Έρμαν Έσσε: «Όλοι μας ως το τέλος της ζωής μας κουβαλάμε τα υπολείμματα της γέννησής μας»
- 20 λυτρωτικά αποφθέγματα του Καρλ Γιουνγκ ελέγχουν το ασυνείδητό μας
