Ο Καπιταλιστικός Ρεαλισμός είναι ένα ιδιαίτερο και ασαφές καλλιτεχνικό κίνημα που δύσκολα μπαίνει σε καλούπια. Ένα μείγμα Pop Art, Fluxus, Neo-Dada και Punk που ξεκίνησε στη Δυτική Γερμανία το 1960 και αποτέλεσε το εφαλτήριο για μερικούς από τους πιο σημαντικούς και επιτυχημένους καλλιτέχνες σήμερα, όπως ο Gerhard Richter και ο Sigmar Polke.
Στο Δυτικό Βερολίνο στα μέσα της δεκαετίας του 1960, οι Καπιταλιστικοί Ρεαλιστές ήταν μια παρέα αντισυμβατικών καλλιτεχνών που είχαν μεγαλώσει σε μια ταραγμένη μεταπολεμική κοινωνία και αντιμετώπιζαν με σκεπτικισμό πολλά από τα οπτικά ερεθίσματα γύρω τους. Από τη μία γνώριζαν την Αμερικανική Pop Art, αλλά από την άλλη ήταν εξίσου καχύποπτοι με τον τρόπο που εξυμνούσε τον εμπορευματοποιημένο πολιτισμό και την κουλτούρα των διασημοτήτων.
Όπως και οι Αμερικανοί ομότεχνοί τους, αναζήτησαν θεματολογία σε εφημερίδες, περιοδικά, διαφημίσεις και πολυκαταστήματα. Όμως, σε αντίθεση με την έντονη, φωτεινή αισιοδοξία της Αμερικανικής Pop Art, ο Καπιταλιστικός Ρεαλισμός ήταν πιο σκληρός, πιο σκοτεινός και πιο ανατρεπτικός. Χρησιμοποιούσε πιο υποτονικά χρώματα, ασυνήθιστα ή σκόπιμα αδιάφορα θέματα και πειραματικές ή ανεπίσημες τεχνικές. Η ανησυχητική ατμόσφαιρα της τέχνης τους αντανακλούσε τον περίπλοκο και διχασμένο πολιτικό χαρακτήρα της Γερμανίας μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου.
Η Ιστορία του Καπιταλιστικού Ρεαλισμού
Η διαίρεση της Γερμανίας σε Ανατολική και Δυτική με το Τείχος του Βερολίνου την έκανε μια διχασμένη και ταραγμένη χώρα τη δεκαετία του 1960. Στην Ανατολή, οι δεσμοί με τη Σοβιετική Ένωση σήμαιναν ότι η τέχνη ακολουθούσε το στυλ του Σοσιαλιστικού Ρεαλισμού, προωθώντας την αγροτική ζωή με μια εξιδανικευμένη, αισιόδοξη ματιά, όπως φαίνεται στο διάσημο μωσαϊκό του Γερμανού καλλιτέχνη Max Lingner “Κτίριο της Δημοκρατίας”, 1950-53. Αντίθετα, η Δυτική Γερμανία ήταν πιο συνδεδεμένη με τις όλο και πιο εμπορευματοποιημένες κουλτούρες της Βρετανίας και της Αμερικής, όπου άνθιζαν διάφορες καλλιτεχνικές τάσεις, όπως η Pop Art.
Η Ακαδημία Τέχνης του Ντίσελντορφ στο Δυτικό Βερολίνο αναγνωριζόταν ως ένα από τα κορυφαία καλλιτεχνικά ιδρύματα του κόσμου τη δεκαετία του 1960, όπου καλλιτέχνες όπως ο Joseph Beuys και ο Karl Otto Gotz δίδασκαν μια σειρά από ριζοσπαστικές νέες ιδέες. Τέσσερις φοιτητές που γνωρίστηκαν εδώ τη δεκαετία του 1960 ίδρυσαν το κίνημα του Καπιταλιστικού Ρεαλισμού – ήταν οι Gerhard Richter, Sigmar Polke, Konrad Lueg και Manfred Kuttner.
Γκερχάργκ Ρίχτερ: Μητέρα και Κόρη (1962)
Ο Γερμανός καλλιτέχνης Γκερχάργκ Ρίχτερ, ένας από τους πιο διάσημους ζωγράφους στον κόσμο σήμερα, έθεσε τα θεμέλια της μετέπειτα καριέρας του με το κίνημα του Καπιταλιστικού Ρεαλισμού στις αρχές της δεκαετίας του 1960. Η σχέση μεταξύ ζωγραφικής και φωτογραφίας ήταν το πρωταρχικό του ενδιαφέρον καθ’ όλη τη διάρκεια της καριέρας του. Στον ανησυχητικό πίνακα “Μητέρα και Κόρη” (1965), χρησιμοποιεί την χαρακτηριστική του τεχνική “θόλωσης”, μετατρέποντας ένα φωτορεαλιστικό ζωγραφικό έργο σε μια φωτογραφία εκτός εστίασης, προσδίδοντάς του μια φαντασμική, ανησυχητική ποιότητα.
Για τον Ρίχτερ, αυτή η διαδικασία θόλωσης δημιουργούσε μια σκόπιμη απόσταση μεταξύ εικόνας και θεατή. Σε αυτό το έργο, μια φαινομενικά συνηθισμένη φωτογραφία μιας λαμπερής μητέρας και της κόρης της μετατρέπεται σε μια ασαφή ομίχλη. Αυτή η διαδικασία υπογραμμίζει την επιφανειακή φύση των εικόνων από τα μέσα ενημέρωσης, οι οποίες σπάνια μας λένε ολόκληρη την αλήθεια. Ο συγγραφέας Tom McCarthy σημειώνει σχετικά με τον Ρίχτερ: “Τι είναι το θάμπωμα; Είναι μια διαφθορά μιας εικόνας, μια επίθεση στην καθαρότητά της, που μετατρέπει τους διαφανείς φακούς σε αδιαφανείς κουρτίνες μπάνιου, διάφανα πέπλα.”
Σίγκμαρ Πόλκε: Φίλες (Freundinnen) 1965/66
Όπως ο Ρίχτερ, έτσι και ο Σίγκμαρ Πόλκε απολάμβανε να παίζει με τις διπλότητες μεταξύ εκτυπωμένων εικόνων και ζωγραφικής. Τα μοτίβα του με τα κουκκίδες σε σχήμα πλέγματος, όπως φαίνονται σε αυτόν τον πίνακα, έγιναν ένα χαρακτηριστικό στοιχείο σε όλη τη μακρά και εξαιρετικά επιτυχημένη καριέρα του ως ζωγράφος και χαράκτης. Με την πρώτη ματιά, οι κουκκίδες του μοιάζουν με τις κουκκίδες Ben-Day του στυλ κόμικ του Αμερικανού Pop Art Roy Lichtenstein, που εξοικονομούσαν μελάνι. Αλλά ενώ ο Lichtenstein αναπαράγει το γυαλιστερό, άψογο και μηχανοποιημένο φινίρισμα ενός βιομηχανικά παραγόμενου κόμικ, ο Πόλκε επιλέγει αντίθετα να αναπαράγει στη ζωγραφική τα άνισα αποτελέσματα που προκύπτουν από την μεγέθυνση μιας εικόνας σε ένα φτηνό φωτοτυπικό μηχάνημα.
Αυτό δίνει στο έργο του μια πιο ακατέργαστη και ημιτελή όψη, και επίσης αποκρύπτει το περιεχόμενο της αρχικής εικόνας, έτσι ώστε να αναγκαστούμε να επικεντρωθούμε στις κουκκίδες της επιφάνειας και όχι στην ίδια την εικόνα. Όπως η τεχνική θόλωσης του Ρίχτερ, έτσι και οι κουκκίδες του Πόλκε τονίζουν την επίπεδη και δισδιάστατη φύση των φωτογραφικών εικόνων της γυαλιστερής διαφήμισης,
K.P. Brehmer: Untitled (1965)
Ο Γερμανός καλλιτέχνης K.P. Brehmer ήταν μέρος της δεύτερης γενιάς Καπιταλιστικών Ρεαλιστών που προωθήθηκε από τον γκαλερίστα René Block στη διάρκεια της δεκαετίας του 1960. Υιοθέτησε μια πολυεπίπεδη προσέγγιση στη δημιουργία εικόνων, συνδυάζοντας αποκόμματα από εικόνες. Διάφορες αναφορές στην ιδεατή αμερικανική ζωή αποκρύπτονται και θάβονται μέσα σε αυτή την εντυπωσιακή οφσετ εμπορική εκτύπωση, συμπεριλαμβανομένων εικόνων αστροναυτών, κομψών αντικειμένων εσωτερικού χώρου, εξαρτημάτων αυτοκινήτων και ενός αντικειμενοποιημένου γυναικείου μοντέλου.
Η συγχώνευση αυτών των εικόνων τις βγάζει από το πλαίσιο τους και τις καθιστά άφωνες, υπογραμμίζοντας έτσι την επιφανειακότητά τους. Ο Brehmer ενδιαφερόταν για τη δημιουργία τυπωμένων έργων τέχνης όπως αυτό, που θα μπορούσαν να αναπαραχθούν πολλές φορές με ελάχιστο κόστος, μια νοοτροπία που αντανακλούσε το ενδιαφέρον του René Block για τη δημοκρατικοποίηση της τέχνης.
Wolf Vostell: Lipstick Bomber (1971)
Όπως ο Brehmer, έτσι και ο Vostell ήταν μέρος της δεύτερης γενιάς Καπιταλιστικών Ρεαλιστών που επικεντρώθηκαν σε ψηφιακές και νέες τεχνικές μέσων, συμπεριλαμβανομένης της χαρακτικής, της βιντεοτέχνης και της πολυμεσικής εγκατάστασης. Και όπως οι υπόλοιποι Καπιταλιστικοί Ρεαλιστές, ενσωμάτωσε αναφορές στα ΜΜΕ στο έργο του, συχνά συμπεριλαμβάνοντας εικόνες που σχετίζονται με πραγματικά περιστατικά ακραίας βίας ή απειλής.
Σε αυτή την αμφιλεγόμενη και ανησυχητική εικόνα, συνδυάζει μια γνωστή εικόνα ενός αεροσκάφους Boeing B-52 καθώς έριχνε βόμβες πάνω από το Βιετνάμ. Οι βόμβες αντικαθίστανται από σειρές κραγιόν, μια υπενθύμιση των σκοτεινών και ανησυχητικών αληθειών που συχνά κρύβονται πίσω από τη γυαλάδα και τη γοητεία του καπιταλιστικού καταναλωτισμού.
Μετέπειτα Εξελίξεις στον Καπιταλιστικό Ρεαλισμό
Ευρέως αναγνωρισμένη ως η γερμανική απάντηση στο φαινόμενο της Pop Art, η κληρονομιά του Καπιταλιστικού Ρεαλισμού υπήρξε μακροχρόνια και σημαντική σε όλο τον κόσμο. Τόσο ο Ρίχτερ όσο και ο Πόλκε έγιναν δύο από τους πιο αναγνωρισμένους διεθνείς καλλιτέχνες στον κόσμο της τέχνης, ενώ η τέχνη τους ενέπνευσε γενιές καλλιτεχνών που ακολούθησαν. Η έρευνα του Ρίχτερ και του Πόλκε για την αλληλένδετη σχέση μεταξύ ζωγραφικής και φωτογραφίας υπήρξε ιδιαίτερα επιδραστική σε ένα ευρύ φάσμα καλλιτεχνών.
