Η σκοτεινή πλευρά της υπακοής: Μια ανάλυση του πειράματος Milgram

Το πείραμα του Milgram, το οποίο διεξήχθη τη δεκαετία του 1960 από τον κοινωνικό ψυχολόγο του Πανεπιστημίου Yale, Stanley Milgram, αποτελεί μια από τις πιο διάσημες αλλά και πιο αμφιλεγόμενες μελέτες στην ιστορία της ψυχολογίας. Ακόμη και σήμερα, δεκαετίες μετά την πραγματοποίησή του, το πείραμα συνεχίζει να προκαλεί έντονες συζητήσεις και προβληματισμούς.

Silicon Valley: Δημιουργήθηκε από ένα ιδιοφυές μα αποκρουστικό μυαλό

Η Έναρξη του Πειράματος

Η έρευνα του Milgram ξεκίνησε το 1961, λίγο μετά την έναρξη της δίκης του Άντολφ Άιχμαν, ενός από τους βασικούς συντελεστές του Ολοκαυτώματος. Η υπερασπιστική γραμμή του Άιχμαν, σύμφωνα με την οποία απλώς ακολουθούσε διαταγές κατά τη διάταξη του θανάτου εκατομμυρίων Εβραίων, κέντρισε το ενδιαφέρον του Milgram. Στο βιβλίο του “Υπακοή στην Αρχή” (1974), ο Milgram θέτει το ερώτημα: “Μήπως ο Άιχμαν και οι εκατομμύρια συνεργοί του στο Ολοκαύτωμα απλώς ακολουθούσαν εντολές; Μπορούμε να τους χαρακτηρίσουμε όλους συνεργούς;”

Διαδικασία του Πειράματος

Η πιο γνωστή παραλλαγή του πειράματος του Milgram περιλάμβανε 40 άνδρες που στρατολογήθηκαν μέσω αγγελιών σε εφημερίδες. Ως ανταμοιβή για τη συμμετοχή τους, κάθε άτομο έλαβε 4,5 δολάρια.

Ο Milgram ανέπτυξε μια πειστική γεννήτρια ρεύματος, η οποία παρήγαγε ηλεκτροσόκ με επίπεδα έντασης που ξεκινούσαν από τα 15 volt και αυξάνονταν με βήματα των 15 volt μέχρι τα 450 volt. Οι πολυάριθμοι διακόπτες ήταν επισημασμένοι με όρους όπως “ελαφρύς σπασμός,” “μέτριος σπασμός,” και “κίνδυνος: σοβαρός σπασμός.” Οι τελευταίοι τρεις διακόπτες έφεραν απλά την επιγραφή “XXX.”

Κάθε συμμετέχων αναλάμβανε τον ρόλο του “δασκάλου” και έπρεπε να χορηγεί ηλεκτροσόκ στον “μαθητή” που βρισκόταν σε διπλανό δωμάτιο κάθε φορά που δινόταν μια λάθος απάντηση. Ενώ οι συμμετέχοντες πίστευαν ότι χορηγούσαν πραγματικά ηλεκτροσόκ στον μαθητή, στην πραγματικότητα ο “μαθητής” ήταν συνεργός στο πείραμα και προσποιούνταν απλώς ότι δεχόταν τα ηλεκτροσόκ.

Καθώς το πείραμα εξελισσόταν, ο συμμετέχων άκουγε τον μαθητή να παρακαλεί να απελευθερωθεί ή ακόμα και να διαμαρτύρεται για καρδιακό πρόβλημα. Όταν έφταναν στο επίπεδο των 300 volt, ο μαθητής χτυπούσε τον τοίχο και απαιτούσε να τον απελευθερώσουν.

Μετά από αυτό το σημείο, ο μαθητής παρέμενε εντελώς σιωπηλός και αρνιόταν να απαντήσει σε άλλες ερωτήσεις. Στη συνέχεια, ο πειραματιστής ζητούσε από τον συμμετέχοντα να θεωρήσει αυτή τη σιωπή ως λάθος απάντηση και να χορηγήσει επιπλέον ηλεκτροσόκ.

Αποτελέσματα του Πειράματος

Στο πείραμα του Milgram, η υπακοή μετρήθηκε με βάση το επίπεδο της τάσης που ο συμμετέχων ήταν πρόθυμος να χορηγήσει. Παρόλο που πολλοί από τους συμμετέχοντες ένιωθαν έντονη ανησυχία, ταραχή και θυμό προς τον πειραματιστή, υπάκουσαν στις εντολές έως το τέλος.

Τα αποτελέσματα του Milgram έδειξαν ότι το 65% των συμμετεχόντων στην έρευνα χορήγησαν τα μέγιστα ηλεκτροσόκ. Από τους 40 συμμετέχοντες, 26 χορήγησαν τα μέγιστα ηλεκτροσόκ, ενώ 14 σταμάτησαν πριν φτάσουν στα υψηλότερα επίπεδα.

Παράγοντες που Επηρεάζουν την Υπακοή

Γιατί τόσοι πολλοί συμμετέχοντες σε αυτό το πείραμα έθεσαν σε εφαρμογή μια φαινομενικά βίαιη πράξη κατόπιν εντολής μίας αυθεντίας; Σύμφωνα με τον Milgram, υπάρχουν ορισμένοι παράγοντες που σχετίζονται με την κατάσταση και μπορούν να εξηγήσουν τόσο υψηλά επίπεδα υπακοής:

• Η φυσική παρουσία μίας αυθεντίας αύξησε δραματικά την υποχωρητικότητα.
• Το γεγονός ότι η μελέτη χρηματοδοτήθηκε από το Yale (ένα αξιόπιστο και ακαδημαϊκό ίδρυμα) ώθησε πολλούς συμμετέχοντες να πιστέψουν ότι το πείραμα ήταν ασφαλές.
• Η επιλογή του ρόλου του δασκάλου και του μαθητή φαινόταν τυχαία.
• Οι συμμετέχοντες υπέθεσαν ότι ο πειραματιστής ήταν ένας αρμόδιος ειδικός.
• Τα ηλεκτροσόκ παρουσιάστηκαν ως επώδυνα, όχι επικίνδυνα.

Μεταγενέστερες έρευνες που διεξήγαγε ο Milgram έδειξαν ότι η παρουσία ατίθασων συνομηλίκων μείωνε δραματικά τα επίπεδα υπακοής. Όταν άλλα άτομα αρνούνταν να υπακούσουν στις εντολές του πειραματιστή, 36 στους 40 συμμετέχοντες αρνήθηκαν να χορηγήσουν τα μέγιστα ηλεκτροσόκ.

Ηθικές Ανησυχίες

Τα πειράματα του Milgram υπήρξαν αντικείμενο έντονης κριτικής και αμφιλεγόμενων απόψεων. Η ηθική τού πειράματος αμφισβητήθηκε από την αρχή. Οι συμμετέχοντες υπέστησαν σημαντική ψυχολογική και συναισθηματική πίεση.

Κριτικές και Νέα Ευρήματα

Η ψυχολόγος Gina Perry υποστηρίζει ότι πολλά από όσα θεωρούμε ότι γνωρίζουμε για τα διάσημα πειράματα του Milgram αποτελούν μόνο ένα κομμάτι της ιστορίας. Ερευνώντας ένα άρθρο για το θέμα, ανακάλυψε εκατοντάδες ηχογραφήσεις στα αρχεία του Yale που τεκμηρίωναν πολυάριθμες παραλλαγές των πειραμάτων με ηλεκτροσόκ του Milgram.

• Πίεση για υπακοή: Ενώ οι αναφορές του Milgram για τη διαδικασία του πειράματος παρουσιάζουν μεθοδολογικά και ομοιόμορφα πρωτόκολλα, οι ηχογραφήσεις αποκαλύπτουν κάτι διαφορετικό. Κατά τη διάρκεια των πειραματικών συνεδριών, οι πειραματιστές συχνά παρέκκλιναν από το σενάριο και ασκούσαν πίεση στους συμμετέχοντες να συνεχίσουν με τα ηλεκτροσόκ.

• Ελλιπής ενημέρωση: Η ενημέρωση που λάμβαναν οι συμμετέχοντες πρίν από το πείραμα ήταν ελλιπής. Ο Milgram δεν τους ενημέρωσε ότι θα χορηγούσαν ηλεκτροσόκ σε άλλο άτομο. Αντ’ αυτού, τους είπαν ότι θα συμμετείχαν σε μια μελέτη για τη μνήμη και τη μάθηση.
• Παράγοντες που επηρεάζουν την υπακοή: Ο Milgram τόνισε την υπακοή στην εξουσία ως κύριο παράγοντα για τα υψηλά επίπεδα υπακοής. Η Perry, όμως, υποστηρίζει ότι η πίεση, η σύγχυση και η άγνοια έπαιξαν σημαντικό ρόλο.

Συμπεράσματα

Παρόλο που η ηθική του πειράματος του Milgram αμφισβητείται, τα ευρήματά του παραμένουν σημαντικά και προσφέρουν μια χρήσιμη ματιά σε διάφορες πτυχές της ανθρώπινης συμπεριφοράς, όπως:

• Η τάση υπακοής σε αυθεντίες, ακόμα και όταν οι εντολές έρχονται σε αντίθεση με ηθικές αξίες.
• Η δύναμη της κοινωνικής πίεσης.
• Η ευκολία με την οποία οι άνθρωποι μπορούν να παρασυρθούν σε καταστάσεις που βλάπτουν άλλους.

Ενώ το πείραμα του Milgram έλαβε χώρα δεκαετίες πριν, οι ανησυχίες που έθιγε σχετικά με την υπακοή, την πίεση και την ηθική παραμένουν άκρως απόρρητες ακόμη και σήμερα.

Πηγή εξωφύλλου