Στην αρχαία ελληνική τέχνη συναντάμε συχνά το «αρχαϊκό χαμόγελο» σε αγάλματα όπως των Κούρων και των Κορών, όμως σπάνια βλέπουμε γέλιο απεικονισμένο. Αυτό παρατήρησε ο καθηγητής Γιάννης Τσιβίδης, ο οποίος έθεσε το ερώτημα σε εξέχοντες αρχαιολόγους, ιστορικούς τέχνης, φιλολόγους και επιμελητές μουσείων. Οι απαντήσεις τους, αν και ενδιαφέρουσες, δεν έδωσαν οριστικές εξηγήσεις.
Ενώ τα αγάλματα στους ναούς απεικονίζουν διάφορες ανθρώπινες εκφράσεις, ακόμα και ορισμένες που δε συνάδουν με «υψηλά ιδανικά», το γέλιο απουσιάζει εντελώς. Επιπλέον, ο σωματικός πόνος εκφράζεται μέσω χειρονομιών και όχι με εκφράσεις προσώπου.
Αυτό που προκύπτει είναι περισσότερα ερωτήματα:
Ποια ήταν η θέση του γέλιου στην καθημερινή ζωή των αρχαίων; Πώς σχετιζόταν με τους θεούς, τους ανθρώπους και την τέχνη; Ποια ήταν η ακριβής λειτουργία της τέχνης και της γλυπτικής εκείνη την εποχή;
Μέχρι σήμερα, δεν γνωρίζουμε πλήρως τη σημασία του γέλιου στον αρχαίο κόσμο, ούτε έχουμε κατανοήσει πλήρως τη σχέση του με τη θεϊκή και ανθρώπινη σφαίρα, και κατ’ επέκταση, με τις τέχνες. Αν και το γέλιο κατείχε σημαντικό ρόλο στην Αττική κωμωδία, ακόμα και εκεί οι κωμικές μάσκες ήταν αμφίσημες και σπάνια εξέφραζαν ξεκάθαρα γέλιο. Συναντούμε υπερβολικά και διαστρεβλωμένα χαρακτηριστικά, αλλά όχι ξεκάθαρη απεικόνιση γέλιου.
Επιπλέον, ενώ ο Όμηρος αναφέρει το γέλιο στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια, τόσο μεταξύ θνητών όσο και θεών, ο Πλάτων στην Πολιτεία, αναφερόμενος στον Όμηρο, τονίζει πως δεν πρέπει να αποδεχόμαστε χαρακτηρισμούς ανθρώπων αξίας που να γελούν υπερβολικά, και πολύ περισσότερο θεών.
Αντίθετα με τον λόγο και το θέατρο, στην αρχαϊκή γλυπτική το γέλιο απουσιάζει εντελώς. Ίσως γιατί, σύμφωνα με τον Halliwell (Stephen Halliwell’s Greek Laughter: a Study of Cultural Psychology from Homer to Early Christianity, forthcoming October 2008, Cambridge University Press and in particular Appendix 2 entitled “Gelastic Faces in Visual Art”), θα μπορούσε να συνδεθεί με σωματική ακολασία, απρέπεια και αισχρότητα.
Επίσης, δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι πώς αντιλαμβάνονταν οι αρχαίοι αυτό που εμείς θεωρούμε «αρχαϊκό χαμόγελο». Ίσως να έβλεπαν κάτι περισσότερο από εμάς σε αυτές τις μορφές.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός πως χρειάστηκε να φτάσουμε στην πρώιμη Αναγέννηση για να συναντήσουμε απεικονίσεις συναισθημάτων, ιδιαίτερα γέλιου. Ακόμα και τότε, όμως, η θρησκευτική τέχνη έθετε περιορισμούς. Η κοσμική τέχνη, που απεικόνιζε μυθικές και δημόσιες μορφές, εστίαζε στην αρετή και όχι σε συγκεκριμένα συναισθήματα, πόσο μάλλον σε προσωπικά συναισθήματα του απλού λαού.
Πολλοί στοχαστές έχουν γράψει για το γέλιο, όπως οι Hobbes, Bergson, Baudelaire και Skinner. Ωστόσο, όπως επισημαίνει ο Georges Bataille, η ιστορία της φιλοσοφικής μελέτης του γέλιου μοιάζει να είναι η ιστορία ενός άλυτου προβλήματος.
Ελπίζουμε ότι οι απόψεις των ειδικών που παρουσιάζονται παρακάτω να ρίξουν φως σε πτυχές αυτού του γοητευτικού αλλά και άλυτου μυστηρίου.
Γιατί δεν συναντάμε γέλιο στην αρχαία ελληνική γλυπτική; Ειδικοί από διαφορετικούς τομείς σπουδών προσφέρουν τις οπτικές τους:
Andrew Stewart – Καθηγητής Ελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Berkeley: Η κύρια αιτία είναι το είδος της τέχνης. Η ελληνική γλυπτική είναι κυρίως θρησκευτική και χωρίζεται σε διάφορα είδη (αναθηματική, ταφική, τιμητική κ.λπ.), τα οποία δεν μπορούν εύκολα να απεικονίσουν γέλιο.
Simon D. Goldhill – Καθηγητής Ελληνικής Λογοτεχνίας και Πολιτισμού στο Τμήμα Κλασικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Cambridge: Το γέλιο παραπέμπει σε απώλεια ελέγχου και ταπείνωση, κάτι που δεν ταιριάζει με την ελληνική αντίληψη για σωστή συμπεριφορά.
Ada Cohen – Καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης στο Dartmouth College: Το σπάνιο του γέλιου στην τέχνη σχετίζεται με την ευπρέπεια. Η αυτοκυριαρχία ήταν ιδανικό των αρχαίων Ελλήνων. Οι καλλιτέχνες απέδιδαν το ανοιχτό στόμα (ένδειξη απώλειας ελέγχου) σε κατώτερα όντα ή μορφές εκτός κοινωνικού κύκλου.
Sheri R. Klein – Καθηγήτρια Καλλιτεχνικής Παιδείας στο UW-Stout: Η ελληνική τέχνη επικεντρώνεται σε θέματα αγάπης, ιδανικού, μύθου, ομορφιάς, χάρης και τελειότητας. Τα χαμόγελα στην τέχνη αυτή (Κούροι, Χάριτες) εκφράζουν ήρεμη χαρά, όχι ξεκαρδιστικό γέλιο.
R. Drew Griffith – Καθηγητής Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Queen’s στο Kingston του Οντάριο: Ίσως η περιορισμένη τεχνική των γλυπτών ευθύνεται. Το «αρχαϊκό χαμόγελο» πιθανόν δεν αποσκοπούσε στην απεικόνιση χαράς, αλλά στην απόδοση της στρογγυλότητας των χαρακτηριστικών. Επιπλέον, ενώ η αγγειογραφία συχνά απεικονίζει χιούμορ, η γλυπτική ίσως χρειαζόταν μεγαλύτερη σοβαρότητα, ως δημόσια τέχνη σε σύγκριση με την ιδιωτική των αγγείων.
Quentin Skinner – Καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Cambridge: Δεν γνωρίζω με βεβαιότητα γιατί το γέλιο σπάνια απεικονίζεται στην κλασική αρχαιότητα. Ίσως συνδέεται με την ελληνική αντίληψη (παρούσα στον Αριστοτέλη) ότι το γέλιο συνήθως εκφράζει απώλεια ελέγχου και δυσάρεστα πάθη, όπως ο χλευασμός και η περιφρόνηση. Ίσως όχι κατάλληλο θέμα για γλυπτική απεικόνιση. Είναι κρίμα που χάθηκε το έργο του Αριστοτέλη για την κωμωδία, καθώς πιθανότατα θα μας διαφώτιζε.
Angus Trumble – Επιμελητής Ζωγραφικής και Γλυπτικής στο Yale Centre for British Art: Το γέλιο, από τη φύση του, δεν είναι εύκολο να αποδοθεί στατικά σε γλυπτό, σε αντίθεση με διάφορα είδη χαμόγελου. Η απουσία του από την αρχαϊκή ελληνική γλυπτική δεν είναι ασυνήθιστη. Καλλιτέχνες πολλών πολιτισμών και εποχών δεν επιχείρησαν συχνά να το απεικονίσουν, εκτός από την ολλανδική ζωγραφική του 17ου αιώνα, όπου συνδέεται με θορυβώδη μουσική, χορό και ποτό. Σπάνιες εξαιρέσεις μοιάζουν μη πειστικές ή επιτηδευμένες, αν και οι Διονυσιακές απεικονίσεις είναι ενδεικτικές. Ίσως οι Έλληνες γλύπτες δεν μπορούσαν να αποδώσουν ρεαλιστικά το σφίξιμο των μυών του προσώπου και το γέλιο με ανοιχτό στόμα. Ίσως απλά «ξεπερνούσαν» το «αρχαϊκό χαμόγελο» για να υποδηλώσουν μεγαλύτερη ένταση, χωρίς να επιχειρούν να απεικονίσουν εντελώς διαφορετικό συναίσθημα.
Οι απόψεις των ειδικών αναδεικνύουν την πολυπλοκότητα του ζητήματος και την έλλειψη μιας οριστικής απάντησης.
