Στην αχανή έκταση της φιλοσοφικής έρευνας, ο Αριστοτέλης στέκεται ως μια πανύψηλη μορφή, ένας φάρος αρχαίας σοφίας. Τα χαμένα χειρόγραφά του είναι το χαμένο κομμάτι της σοφίας του.
Ωστόσο, παρ’ όλη τη λαμπρότητα που περικλείεται στα σωζόμενα έργα του Αριστοτέλη, υπάρχει ένα σκιερό πεδίο μυστηρίου γύρω από τα χαμένα χειρόγραφα του Αριστοτέλη. Αυτό το διανοητικό αίνιγμα ανοίγει μια πύλη σε ερωτήματα σχετικά με το ποιοι θησαυροί μπορεί να βρίσκονται θαμμένοι στην άμμο του χρόνου, περιμένοντας να ανακαλυφθούν από τα περίεργα μυαλά της σύγχρονης εποχής.
Ο Αριστοτέλης για τα 3 είδη φιλίας και πως το καθένα εμπλουτίζει τη ζωή μας
Η παρακαταθήκη του Αριστοτέλη
Πριν βουτήξουμε στην άβυσσο των χαμένων κειμένων, ας φωτίσουμε πρώτα τη λαμπρότητα όσων έχουμε. Ο Αριστοτέλης, μαθητής του Πλάτωνα και δάσκαλος του Μεγάλου Αλεξάνδρου, δημιούργησε μια πνευματική κληρονομιά που εκτείνεται στη μεταφυσική, την ηθική, την πολιτική, τη βιολογία και σε αμέτρητους άλλους τομείς. Τα σωζόμενα έργα του διαμόρφωσαν τα θεμέλια της δυτικής σκέψης. Ωστόσο, η παραγωγή του Αριστοτέλη δεν περιορίστηκε σε ό,τι μπορούμε σήμερα να εντοπίσουμε. Υπάρχουν βασανιστικά κενά, κενά στην ιστορική καταγραφή που καλούν τους μελετητές να αναλογιστούν τον πνευματικό πλούτο που μπορεί να κρύβεται μέσα στα χειρόγραφα που λείπουν.
Το απατηλό κυνήγι των χαμένων κειμένων
Τα χαμένα έργα του Αριστοτέλη δεν αποτελούν απλώς μια εικαστική αφαίρεση αλλά μια απτή απουσία, που αναγνωρίζεται τόσο από τους αρχαίους μελετητές όσο και από τους σύγχρονους ιστορικούς. Αναφορές στα έργα μεταγενέστερων στοχαστών παραπέμπουν σε συγγράμματα που γλίστρησαν μέσα από το κόσκινο του χρόνου.
Η βυζαντινή εποχή, που σημαδεύτηκε από πολιτικές αναταραχές και θρησκευτικές διαμάχες, γνώρισε την παρακμή και την εξαφάνιση πολλών κλασικών κειμένων, μεταξύ των οποίων και του Αριστοτέλη. Η λεηλασία της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας και οι επόμενοι ταραχώδεις αιώνες συνέβαλαν στη διασπορά και την απώλεια πολλών αρχαίων χειρογράφων.
Οι Αλεξανδρινοί υπολόγισαν ότι ο Αριστοτέλης συνέγραψε περίπου 400 βιβλία. Ο Διογένης Λαέρτιος, στην εκτίμησή του σε στίχους, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τα έργα του Αριστοτέλη ανέρχονται σε 45 μυριάδες, ακριβώς 445.270 στίχους. Δυστυχώς, ένα σημαντικό μέρος αυτών των συγγραμμάτων έχει χαθεί, καθώς εμπίπτουν στην κατηγορία των δημόσιων ή “εξωτερικών” μαθημάτων και παρουσιάζονται με διαλογική μορφή.
Από αυτά έχει διασωθεί μόνο η «Αθηναίων Πολιτεία», που ανακαλύφθηκε σε πάπυρο στην Αίγυπτο. Τα σωζόμενα έργα που διαθέτουμε σήμερα αντιστοιχούν στις διδασκαλίες που μετέδιδε ο Αριστοτέλης στους προχωρημένους μαθητές του και αναφέρονται ως “εξωτερικά ή εσωτερικά”, γραμμένα σε συνεχή λόγο και όχι σε διάλογο. Ο κατάλογος του Ησύχιου, που βρίσκεται στη Βιογραφία του Αριστοτέλη, ευθυγραμμίζεται στενά με τον κατάλογο του Διογένη Λαέρτη και περιέχει 197 τίτλους συγγραφέων.
Η σύγχρονη έρευνα αποκαλύπτει την απώλεια κρίσιμων έργων του Αριστοτέλη, γεγονός που υποδηλώνει ότι αυτά τα κομμάτια που λείπουν προορίζονταν αρχικά για μεταγενέστερη δημοσίευση, ενώ τα έργα που σώζονται φαίνεται ότι είναι πιθανότερο να αποτελούν σημειώσεις της παράδοσης χωρίς πρόθεση δημοσίευσης. Η γνησιότητα ορισμένων σωζόμενων έργων βρίσκεται επίσης υπό εξέταση, με περιπτώσεις βιβλίων που αντιγράφουν ή συνοψίζουν το ένα το άλλο, ενώ ορισμένα αμφισβητούνται ως προς τη συγγραφή τους και δεν θεωρούνται καθόλου του Αριστοτέλη.
Ο ίδιος ο Αριστοτέλης διέκρινε τα γραπτά του σε δύο ομάδες: τα “εξωτερικά” και τα “εσωτερικά”. Οι μελετητές γενικά ερμηνεύουν αυτόν τον διαχωρισμό ως τα έργα του Αριστοτέλη που προορίζονταν για το κοινό (εξωτερικά) έναντι των πιο τεχνικών έργων για εσωτερική χρήση εντός της σχολής. Το τελευταίο θεωρείται συχνά ότι είναι οι πρόχειρες σημειώσεις του ίδιου του Αριστοτέλη από τις διαλέξεις του ή, σε ορισμένες περιπτώσεις, σημειώσεις των μαθητών του.
Πιστεύεται ότι κανένα από τα εξωτερικά έργα δεν έχει διασωθεί και ότι όλα τα υπάρχοντα γραπτά του Αριστοτέλη είναι εσωτερικού χαρακτήρα. Οι σημερινές γνώσεις σχετικά με τα εξωτερικά συγγράμματα είναι περιορισμένες και αμφίβολες, αν και προτείνεται ότι πολλά από αυτά μπορεί να έχουν τη μορφή διαλόγων, καθώς έχουν διασωθεί αποσπάσματα από τους διαλόγους του Αριστοτέλη.
Η ιστορία των χειρογράφων του Αριστοτέλη εγείρει ενδιαφέροντα ερωτήματα σχετικά με το πώς χάθηκαν τα εξωτερικά γραπτά και πώς έφθασαν σε εμάς τα σωζόμενα. Σύμφωνα με τον Στράβωνα στη Γεωγραφία του και τον Πλούταρχο στους Παράλληλους βίους του, ο Αριστοτέλης κληροδότησε τα χειρόγραφα των εσωτερικών πραγματειών του στον διάδοχό του Θεόφραστο, ο οποίος τα παρέδωσε στον Νηλέα. Υποτίθεται ότι τα χειρόγραφα μεταφέρθηκαν από την Αθήνα στον Σκύψιο και έμειναν σε ένα κελάρι μέχρι τον 1ο αιώνα π.Χ., όταν τα ανακάλυψε και τα απέκτησε ο Απελλικώνας του Θηβαίου. Αυτός με τη σειρά του προσπάθησε να αποκαταστήσει ορισμένες ζημιές, αλλά εισήγαγε λάθη κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας. Μετά την κατάκτηση της Αθήνας από τον Λεύκιο Κορνήλιο Σύλλα το 86 π.Χ., η βιβλιοθήκη του Απελλικώνα μεταφέρθηκε στη Ρώμη και εκδόθηκε το 60 π.Χ. από τον γραμματικό Τυράννιο του Αμισού και στη συνέχεια από τον φιλόσοφο Ανδρόνικο της Ρόδου.
Θεωρίες και εικασίες: Τι θα μπορούσε να έχει χαθεί;
Ο κερδοσκοπικός χαρακτήρας της ιστορικής έρευνας έχει οδηγήσει τους μελετητές να προτείνουν διάφορες θεωρίες σχετικά με το περιεχόμενο των χαμένων έργων του Αριστοτέλη. Ορισμένοι πιστεύουν ότι αυτές οι χαμένες πραγματείες θα μπορούσαν να προσφέρουν κρίσιμες πληροφορίες για την εξέλιξη της σκέψης του Αριστοτέλη, παρέχοντας μια γέφυρα μεταξύ των πρώιμων και των μεταγενέστερων έργων του. Άλλοι υποστηρίζουν ότι τα κείμενα αυτά μπορεί να περιέχουν διαλόγους ή φιλοσοφικές έρευνες που αμφισβητούν ή συμπληρώνουν τις ιδέες που βρίσκονται στα υπάρχοντα γραπτά του.
Η πιθανότητα να υπάρχουν χαμένα επιστημονικά έργα, που διερευνούν θέματα όπως η αστρονομία, η μετεωρολογία και η φυσική, προσθέτει ένα ακόμη επίπεδο περιέργειας. Θα μπορούσε ο Αριστοτέλης να έχει εμβαθύνει περισσότερο στον φυσικό κόσμο, προσφέροντας προοπτικές που θα αναδιαμόρφωναν την κατανόησή μας για την αρχαία επιστήμη;
Η διαρκής αναζήτηση για την ανακάλυψη
Η αναζήτηση των χαμένων έργων του Αριστοτέλη δεν είναι μια απλή ακαδημαϊκή επιδίωξη, αλλά ένα ταξίδι στην ουσία της πνευματικής φιλοδοξίας. Τα τελευταία χρόνια, η πρόοδος της τεχνολογίας, συμπεριλαμβανομένης της ψηφιακής ανακατασκευής και της βελτιωμένης ανάλυσης χειρογράφων, έχει αναζωπυρώσει τις ελπίδες για επανεύρεση. Η αναζήτηση παλίμψηστων, αρχαίων κειμένων που έχουν υπεργραφεί από μεταγενέστερους συγγραφείς, προσφέρει μια αχτίδα αισιοδοξίας για την αποκάλυψη κρυμμένων στρωμάτων του έργου του Αριστοτέλη.
Η γοητεία του αγνώστου, η πνευματική terra incognita των χαμένων χειρογράφων του Αριστοτέλη, συνεχίζει να γοητεύει μελετητές και λάτρεις. Καθώς η τεχνολογία και η επιστήμη προχωρούν, το πέπλο που κρύβει αυτούς τους χαμένους θησαυρούς μπορεί μια μέρα να αρθεί, επιτρέποντάς μας να ατενίσουμε τα πνευματικά τοπία που ο Αριστοτέλης, με όλη του τη σοφία, διέσχισε κάποτε.
