Ως ένας από τους πιο επιδραστικούς στοχαστές της εποχής μας, ο Έκο παρέχει θεμελιώδεις πληροφορίες για τις απόψεις του σχετικά με την ανάγνωση, τη γραφή και τη μεταμορφωτική επίδραση του υπολογιστή στη δημιουργική διαδικασία.
Ο Έκο ανοίγει τη συζήτηση παρουσιάζοντας την ανάγνωση ως θεμελιώδη βιολογική ανάγκη του ανθρώπινου είδους, απορρίπτοντας την ιδέα ότι οι οθόνες και η τεχνολογία θα μπορούσαν ποτέ να αντικαταστήσουν την ενστικτώδη σύνδεση που δημιουργείται μέσω της παραδοσιακής ανάγνωσης. Αντλώντας έμπνευση από τον “Οδυσσέα” του Τζέιμς Τζόις, συνδέει εύγλωττα τον ρυθμό της ανάγνωσης με τον ρυθμό του σώματος, τονίζοντας την εγγενή σχέση μεταξύ της λογοτεχνίας και της ανθρώπινης εμπειρίας.
Η συνέντευξη εμβαθύνει στη διπλή προσέγγιση του Έκο στη συγγραφή, μεταβαίνοντας απρόσκοπτα μεταξύ μολυβιού, χαρτιού και υπολογιστή ανάλογα με την ψυχική του κατάσταση ή τις περιστάσεις. Σκέφτεται τις διαφορετικές ανάγκες που καλύπτει κάθε μέσο, τονίζοντας τον αργό, μελετημένο ρυθμό της χειρόγραφης γραφής και την ταχεία, σχεδόν στιγμιαία έκφραση που διευκολύνει η οθόνη του υπολογιστή.
Όμως τελικά, υπάρχουν οι ηλίθιοι του υπολογιστή;
Ακολουθούν αποσπάσματα από τη συνέντευξη του Ουμπέρτο Έκο στη συγγραφέα και δημοσιογράφο του Nouvel Observateur Ελιζαμπέτ Σεμλά (Élisabeth Schemla) το 1991. Η αναδημοσίευση και μετάφραση της συνέντευξης πραγματοποιήθηκε στο τεύχος του «Ταχυδρόμου» που είχε κυκλοφορήσει στις 6 Νοεμβρίου 1991.
(…)
— Τι θα κάνουμε με τόσες πληροφορίες;
— Αντιμετωπίζουμε πραγματικά τον κίνδυνο της υπερβολικής αφθονίας. Και ο θρίαμβος του γραπτού συμμετέχει σε αυτό. Είναι τραγωδία. Η πληθώρα της πληροφόρησης είναι αντίστοιχη με τον θόρυβο. Η πολιτική εξουσία το έχει καταλάβει πολύ καλά αυτό. Η λογοκρισία δεν ασκείται πια μέσω της απόκρυψης ή της εξαφάνισης, αλλά μέσω του πολλαπλασιασμού: για να καταστρέψεις μια είδηση, αρκεί στις μέρες μας να σπρώξεις μια άλλη ακριβώς από πίσω της. Αυτό που έγινε με τον πόλεμο στον Περσικό αποτελεί τέλειο παράδειγμα. Θα μπορούσαμε όμως να βρούμε και άλλα, σε άλλους τομείς. Όταν ολόκληρη η ανθρώπινη μνήμη θα βρίσκεται μέσα σε έναν υπολογιστή, τι θα συμβεί; Μια βιβλιογραφία είκοσι έργων είναι πάρα πολύ χρήσιμη, γιατί διαλέγετε τελικά για να διαβάσετε μόνο τρία από αυτά. Τι θα κάνετε όμως με μια βιβλιογραφία 10.000 έργων, η οποία παρουσιάζεται μπροστά σας μόλις πατήσετε ένα κουμπί; Θα την πετάξετε στο καλάθι. Επίσης, η φωτοτυπία σκοτώνει την ανάγνωση, δηλαδή τη γνώση. Άλλοτε πήγαινα στη βιβλιοθήκη και κρατούσα σημειώσεις από τα βιβλία που με ενδιέφεραν. Τώρα αρκούμαι να φέρνω στο σπίτι μου ένα ολόκληρο απόθεμα γνώσης, το οποίο έχω φωτοτυπήσει —γιατί είναι πιο εύκολο— και το οποίο δεν ξανακοιτάζω.
Ολόκληρο το πρόβλημα βρίσκεται λοιπόν στο να καταφέρουμε να φιλτράρουμε αυτήν την υπερπληροφόρηση· και να μάθουμε να το κάνουμε την ίδια ακριβώς στιγμή, γιατί δεν έχουμε πια τον χρόνο που είχαμε κάποτε για να κάνουμε αυτό το φιλτράρισμα.
— Μιλάτε δηλαδή για υπερανθρώπους;
— Ναι, αλλά εφόσον είναι αδύνατο να γίνουμε υπεράνθρωποι, πρέπει να τα βγάλουμε πέρα με την υπεραφθονία. Για να εξαφανίσουμε αυτό το οποίο δεν μας χρειάζεται, προφανώς θα αναπτύξουμε αυτοματισμούς ίδιου τύπου με αυτούς που θέτουμε σε κίνηση όταν οδηγούμε το αυτοκίνητό μας και θα εξασκήσουμε την ατομική μας υπευθυνότητα να λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο.
— Ας έλθουμε στα βιβλία, αντιπροσώπους της γνώσης και της μνήμης. Ανησυχείτε για το μέλλον τους, εσείς που ζείτε από και για αυτά;
— Καταρχήν να κάνω την παρατήρηση ότι ζούμε σε μια κοινωνία όπου οι άνθρωποι κρατούν τα ρολόγια Swatch, που φτιάχνονται για να πεταχτούν, και πετάνε τα βιβλία, τα οποία θα έπρεπε να κρατήσουν. Το κύριο πρόβλημα δεν είναι όμως αυτό. Αυτό το οποίο είναι πολύ πιο σοβαρό είναι η καταστροφή των βιβλίων από αυτά τα ίδια, από την υπερβολική παραγωγή και τη συγκέντρωσή τους. Και πέρα από αυτό, εκείνο το οποίο με ανησυχεί περισσότερο στη ζωή μου: η διατήρησή τους. Κάθε σκεπτόμενος άνθρωπος, κάθε συγγραφέας, θέτει στον εαυτό του το ουσιώδες ερώτημα: πώς να αντιμετωπίσω την αιωνιότητα; Με τρομοκρατεί η ιδέα ότι όλα τα βιβλία που έχουν τυπωθεί σε χαρτί από κυτταρίνη από τον 19ο αιώνα και μετά είναι καταδικασμένα να εξαφανιστούν, επειδή είναι τόσο ευαίσθητα.
— Τι είναι για σας η ανάγνωση;
— Μια βιολογική ανάγκη του ανθρώπινου είδους. Καμία οθόνη, καμία τεχνολογία δεν θα καταφέρει ποτέ να υποσκελίσει την ανάγκη για παραδοσιακή ανάγνωση. Στο τέταρτο κεφάλαιο του Οδυσσέα ο Τζόυς σκιαγραφεί πολύ ωραία την ανάγκη αυτή: την ώρα που είναι καθισμένος στη λεκάνη της τουαλέτας, ο Λεοπόλδος διαβάζει την εφημερίδα και ο ρυθμός της ανάγνωσης συνοδεύει τον ρυθμό του σφιγκτήρα. Δεν είναι ούτε ανέκδοτο ούτε περιθωριακό. Όλος ο κόσμος πάει στην τουαλέτα με ένα βιβλίο ή ένα περιοδικό κάτω από τη μασχάλη. Διαβάζουμε με την κωλοτρυπίδα. Πρόκειται για μια απαίτηση τόσο βασική, που κάνει τον εκτυπωτή απαραίτητο στον υπολογιστή. Γράφετε στον κομπιούτερ, όμως κάποια στιγμή αναγκάζεστε να τα τυπώσετε και να τα ξαναδιαβάσετε σε μία σελίδα. Ο εκτυπωτής θα υπάρχει για τουλάχιστον χίλια χρόνια ακόμη: είναι η επιστροφή του φαντάσματος του βιβλίου.
— Γράφετε στον υπολογιστή. Έχετε απαρνηθεί το στυλό;
— Καθόλου! Χρησιμοποιώ και τα δύο, ανάλογα με την κατάσταση του πνεύματός μου ή τις συνθήκες. Το δωμάτιο ενός ξενοδοχείου ή το τρένο δεν προκαλούν τις ίδιες ανάγκες με το γραφείο. Ορισμένα θέματα απαιτούν τον αργό ρυθμό της γραφής με το χέρι, γιατί το χαρτί αντιστέκεται στην ταχύτητα της σκέψης. Άλλα, τα οποία έχουν υποβληθεί σε μακρόχρονη σκέψη, ταιριάζουν καλύτερα με το χτύπημα στην οθόνη, γιατί πρέπει, κυριολεκτικά, να τα βγάλεις, να τα πετάξεις έξω από εσένα.
— Τι αλλάζει ο υπολογιστής στη γραφή;
— Πολλά πράγματα. Πρώτα απ΄όλα, η δυνατότητα που προσφέρει να χρησιμοποιήσετε και να εντάξετε στη γραφή σας προηγούμενα γραπτά σας (αυτό το οποίο κάποτε ονόμαζαν σημειώσεις, σημειώματα), να μετακινήσετε κομμάτια· σας τοποθετεί ξαφνικά μέσα στη διακειμενικότητα της γλώσσας, η οποία βρίσκεται ακριβώς στην καρδιά της φιλοσοφικής σκέψης και της αφετηρίας της λογοτεχνίας της εποχής μας.
Και ύστερα, για πρώτη φορά στην ιστορία της γραφής, μπορούμε να γράφουμε σχεδόν με την ίδια ταχύτητα με την οποία σκεφτόμαστε. Χωρίς να νοιαζόμαστε για τα λάθη. Η αλλαγή είναι τόσο σημαντική όσο το να μπορούσαμε να καταφέρουμε την αυτόματη καταγραφή των ονείρων: η ψυχανάλυση θα γύριζε τα πάνω κάτω! Με τον υπολογιστή γράφετε στην οθόνη την ίδια στιγμή όλες τις ιδέες σας επάνω σε ένα αντικείμενο. Είναι η αυτόματη γραφή των σουρρεαλιστών, η οποία επιτέλους γίνεται πραγματικότητα. Λοιπόν, τι συμβαίνει; Βρίσκεστε απέναντι στην ακατέργαστη σκέψη σας. Ο κομπιούτερ κάνει σκόνη αυτήν την κουρτίνα η οποία, με την πένα και το χαρτί, παρεμβάλλεται ανάμεσα σε εμάς και σε εσάς. Με αυτήν την έννοια, είναι πνευματικός. Έτσι, ο υπολογιστής μου μού φανερώνει την καθολική πνευματικότητά μου ως ανδρός αναθρεμμένου από τους Φραγκισκανούς. Προφανώς το κείμενο αυτό φαίνεται σαν ένας μονόλογος ενός τρελού. Εδώ όμως έρχεται η δεύτερη φάση: αυτή του λογικού ελέγχου και της ανασύστασης, την οποία το όργανο επιτρέπει επ’ αόριστον. Υπάρχει λοιπόν στη γραφή η μάχη ανάμεσα στην πρωτόγονη και την εκπολιτισμένη μου σκέψη. Εναπόκειται σε μένα να αποφασίσω σε ποια θέλω να δώσω το προβάδισμα. Έχω τον πλήρη πνευματικό έλεγχο του προϊόντος μου.
— Μιλάτε σαν να επρόκειτο για ναρκωτικό!
— Ο υπολογιστής είναι αυνανιστικός. Με έχει συνεπάρει τόσο, που μου συμβαίνει να γράφω μόνο και μόνο για να χρησιμοποιήσω το μηχάνημα. Όταν μου τηλεφωνήσατε για να μου ζητήσετε αυτή τη συνέντευξη, η πρώτη μου παρόρμηση ήταν να σας προτείνω ένα άρθρο, εξαιτίας αυτής της απόλαυσης. Αποφάσισα όμως να αυτοπειθαρχήσω. Με έβαλα σε δίαιτα! Πήρα την απόφαση να περάσω δεκαπέντε ημέρες χωρίς να δω υπολογιστή, χωρίς να μιλήσω με τους φίλους μου, παθιασμένους όπως εγώ, για τα τελευταία ευρήματά μου ή τις μανίες μου. Έφυγα μάλιστα για την εξοχή, για να ξεφύγω από τον πειρασμό!
— Λέγεται ότι ο υπολογιστής υποβιβάζει τη γλώσσα. Τι λέτε γι’ αυτό;
— Η δική μου εμπειρία είναι ακριβώς αντίθετη. Νομίζω ότι ο υπολογιστής, ο οποίος διαθέτει ένα λεξικό το οποίο μπορεί κανείς να συμβουλευθεί αμέσως, εισάγει αντιθέτως τον κίνδυνο της λεκτικής πληθώρας: έχει κανείς την τάση να ψάχνει συστηματικά για συνώνυμα. Από την άλλη πλευρά, εμπλουτίζει τη δομή της φράσης, διευκολύνει τους ελιγμούς της. Λένε ότι ταιριάζει στο στυλ του Χέμινγουαιη, ότι απαιτεί φράσεις ξερές και σύντομες. Είναι λάθος. Ταιριάζει ακριβώς στο στυλ του Προυστ. Σου επιτρέπει, ακόμη και στη σύνταξη, να τολμήσεις κάθε είδους αντιφατικότητα. Με άλλα μέσα δεν έχεις, σε γενικές γραμμές, ούτε τον χρόνο ούτε το θάρρος να το κάνεις.
— Εσείς έχετε τη δύναμη να απομακρυνθείτε από το μηχάνημα, να μπείτε, όπως λέτε, σε δίαιτα. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο με όλους…
— Υπάρχουν οι ηλίθιοι του υπολογιστή όπως υπάρχουν οι ηλίθιοι του γουώκμαν, που τους βλέπουμε να κουνιούνται και να ουρλιάζουν στις ροκ συναυλίες. Είναι όμως πιο ηλίθιοι από εκείνους τους ανθρώπους του Μεσαίωνα που αυτομαστιγώνονταν; Οι τρόποι της αυτοκαταστροφής αλλάζουν με το πέρασμα των χρόνων. Και ύστερα, δεν πρέπει να τα αποδίδουμε όλα σε αυτού του είδους την ηλιθιότητα. Ανάμεσα σε αυτούς που ακούνε γουώκμαν υπάρχουν και εκείνοι οι οποίοι διαβάζουν Πλάτωνα ή κάνουν επιστημονικές έρευνες. Μέσα στην κοινωνία της φλυαρίας, όπως είναι η δική μας, υπάρχει ο ηλίθιος, υπάρχει όμως και ο μεταλλαγμένος. Αυτός είναι ικανός να ζήσει με έναν τρόπο ενδιαφέροντα αυτή την πολλαπλότητα των γλωσσών της εποχής μας. Δεν έχω να κάνω κάποια κρίση επάνω σε αυτό το θέμα. Αρκούμαι στο να παρατηρώ.
(…)
— Δηλαδή είστε κάθε άλλο παρά «σφιγμένος» απέναντι σε αυτή τη μετάλλαξη του πολιτισμού;
— Σε όλη μου τη ζωή έγραφα βιβλία. Ζω μέσα στον κόσμο του γραπτού και των εκδόσεων. Παράγω γραπτό, ο ορίζοντάς μου είναι φτιαγμένος από υλικό γραπτό, συλλέγω παλαιά βιβλία και γράφω καινούρια. Μπορεί να αισθάνομαι λίγο άβολα μέσα στην εποχή μου. Το να προσπαθήσω να καταλάβω αυτό το οποίο συμβαίνει είναι για μένα ο μόνος τρόπος για να βγω από αυτή την άβολη θέση.
Ένα βιβλίο με βραβείο Booker – Σάγκι Μπέιν: «Γεια, με λένε Πίτερ και είμαι αλκοολικός»
