Όπως και πολλές άλλες σπουδαίες επιστημονικές ανακαλύψεις, έτσι και η κλασική εξαρτημένη μάθηση του Pavlov ήταν ένα τυχαίο γεγονός.
Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1890, ο Ρώσος ψυχολόγος Ivan Pavlov (ο οποίος το 1904 κέρδισε το βραβείο Νόμπελ για την δουλειά του στις πεπτικές διαδικασίες) διερευνούσε την έκκριση σάλιου στα σκυλιά ως απάντηση στο τάισμα. Εισήγαγε έναν μικρό σωλήνα στο μάγουλο κάθε σκύλου για να μετρήσει το σάλιο όταν τα σκυλιά ταΐζονταν με μία πούδρα φτιαγμένη από κρέας.
Ο Pavlov προέβλεψε ότι οι σκύλοι θα παρήγαγαν σάλιο ως απάντηση στο φαγητό που είχε τοποθετηθεί μπροστά τους, αλλά ανακάλυψε ότι άρχιζαν να εκκρίνουν σάλιο κάθε φορά που άκουγαν τα βήματα του βοηθού του, ο οποίος έφερνε το φαγητό.
Όταν ο Pavlov ανακάλυψε ότι οποιοδήποτε αντικείμενο ή συμβάν, το οποίο οι σκύλοι έμαθαν να συνδέουν με το φαγητό (όπως ο βοηθός του εργαστηρίου) θα ενεργοποιούσε την ίδια απόκριση, συνειδητοποίησε ότι είχε κάνει μία σημαντική επιστημονική ανακάλυψη. Επομένως, αφιέρωσε όλη την υπόλοιπη καριέρα του στην μελέτη αυτού του τύπου μάθησης.
Το ανεξάρτητο ερέθισμα (unconditioned stimulus ή UCS) είναι ένα αντικείμενο ή ένα συμβάν που, από την φύση του, οδηγεί σε μία αντανακλαστική αντίδραση. Η αντίδραση σε αυτό ονομάζεται ανεξάρτητη απάντηση (unconditioned response ή UCR). Το ουδέτερο ερέθισμα (neutral stimulus ή NS) είναι ένα νέο ερέθισμα που δεν οδηγεί σε καμία αντίδραση. Όταν το ουδέτερο ερέθισμα συσχετιστεί με το ανεξάρτητο ερέθισμα, γίνεται εξαρτημένο ερέθισμα (conditioned stimulus ή CS). Η εξαρτημένη απάντηση (conditioned response ή CR) είναι η απάντηση στο εξαρτημένο ερέθισμα.
Το πείραμα του Pavlov
Στην περίπτωση του πειράματος του Pavlov, επιλέχθηκε ο ήχος ενός μετρονόμου ως το ουδέτερο ερέθισμα. Τα σκυλιά άκουγαν αρχικά τον ήχο του μετρονόμου και απευθείας τους παρουσιαζόταν το φαγητό. Μετά από πολλές δοκιμές, ο Pavlov παρατήρησε ότι τα σκυλιά άρχιζαν να εκκρίνουν σάλιο αφότου άκουγαν τον μετρονόμο.
Ο Pavlov έβαλε στα σκυλιά να ακούσουν έναν ήχο που θα συσχέτιζαν με το φαγητό. Έπειτα έπαιξε τον ήχο, αλλά το φαγητό δεν ακολούθησε. Αφού το έκανε αυτό αρκετές φορές επαναλαμβανόμενα, τα σκυλιά παρήγαγαν λιγότερο σάλιο, αφού λάμβανε χώρα μία «πειραματική απουσία». Αυτή ήταν μία περίπτωση «ξε-μάθησης» του συσχετισμού.
Ωστόσο, σε καθεστώς πειραματικής απουσίας ο συσχετισμός εξαλείφεται για πάντα;
Η έρευνα του Pavlov προτείνει πως ο συσχετισμός παραμένει, αλλά είναι ανενεργός και μπορεί να ενεργοποιηθεί ξανά επαναφέροντας, για παράδειγμα, την επιβράβευση του φαγητού, όπως συνέβαινε κατά τη διάρκεια της αρχικής εκμάθησης. Το φαινόμενο αυτό είναι γνωστό ως «αυθόρμητη ανάκαμψη».
Η κλασική εξαρτημένη μάθηση στην σημερινή κοινωνία
Η κλασική εξαρτημένη μάθηση παραμένει σημαντική σήμερα και βρίσκει εφαρμογή σε πολυάριθμα πεδία, συμπεριλαμβανομένης της συμπεριφορικής αλλαγής, της θεραπείας ψυχικής υγείας, των φοβιών, του άγχους και των κρίσεων πανικού, αλλά και στον χώρο των διαφημίσεων προϊόντων.
Ένα απλουστευμένο παράδειγμα που αποδεικνύει την θεωρία είναι το εξής: Όταν κάποια στιγμή είδατε για πρώτη φορά κάποιον να κρατάει ένα μπαλόνι και μία πινέζα κοντά σε αυτό, μπορεί να παρακολουθούσατε με ανυπομονησία μέχρι να σκάσει το μπαλόνι. Αφού αυτό συνέβη αρκετές φορές, συνδέσατε το να κρατάς μία πινέζα δίπλα σε ένα μπαλόνι με το «μπαμ» που ακολουθεί. Όπως και στα σκυλιά του Pavlov, η κλασσική εξαρτημένη μάθηση σας οδήγησε στο να συσχετίσετε ένα ουδέτερο ερέθισμα (την πινέζα που προσεγγίζει ένα μπαλόνι) με το σκάσιμο του μπαλονιού, προκαλώντας μία εξαρτημένη απόκριση (όπως το να κλείσετε τα αυτιά σας ή να οπισθοχωρήσετε) σε ένα πλέον… εξαρτημένο ερέθισμα.
Ένα ιστορικό στοιχείο που πολλοί αγνοούν είναι πως ο ψυχολόγος Edwin Twitmyer, στο Πανεπιστήμιο της Πενσιλβανίας των Η.Π.Α., ανακάλυψε την κλασσική εξαρτημένη μάθηση περίπου την ίδια χρονική περίοδο που διεξήγαγε την έρευνά του ο Pavlov. Ωστόσο, ο καθένας δεν ήταν ενήμερος για την έρευνα του άλλου και ο Pavlov πιστώθηκε την επιτυχία για τα ευρήματά του.
Ο Pavlov δήλωσε κάποτε το εξής:
Θα ελπίζουμε και θα περιμένουμε υπομονετικά τον καιρό που η ακριβής και η ολοκληρωμένη γνώση του υψηλότερου οργάνου μας, του εγκεφάλου, θα γίνει το μεγαλύτερο επίτευγμά μας και το κύριο θεμέλιο για μία διαρκή ανθρώπινη ευτυχία.
Κείμενο: Εύη Καλαϊτζή
Πηγές πληροφοριών: simplypsychology.org, verywellmind.com, psychologistworld.com, newyorker.com
Πηγές φωτογραφιών: 1, 2, 3, 4, 5.
Αν θέλετε να διαβάσετε για ένα ακόμα πείραμα ψυχολογίας που έχει μείνει στην ιστορία, πατήστε εδώ.
