Το παρελθόν της θρησκευτικής κοινότητας που αλλαξοπίστησε και έζησε στο περιθώριο
Ντονμέδες (Ντονμέ, από την τουρκική λέξη Dönme, που σημαίνει «αυτός που άλλαξε») ονομάζονται οι εξισλαμισμένοι Εβραίοι που ζούσαν στους κόλπους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οι οποίοι κατοικούσαν κατά κύριο λόγο στη Θεσσαλονίκη. Στη διάρκεια του 17ου αιώνα, αναπτύχθηκε σχεδόν μαζικά ένα μεσσιανικό κίνημα με πρωτοπόρο και ηγέτη τον Σαμπατάι Σεβή, έναν ραβίνο από την πόλη της Σμύρνης, που επηρέασε αρκετές εβραϊκές κοινότητες και είχε απήχηση σε μεγάλη κλίμακα. Οι εξισλαμισμένοι Εβραίοι, παρ’ όλα αυτά, περιθωριοποιήθηκαν από τους ορθόδοξους μουσουλμάνους, που αρνήθηκαν να τους αναγνωρίσουν ως πραγματικά πιστούς, γεγονός που ενδεχομένως οφειλόταν στο γεγονός ότι οι ντονμέδες διατήρησαν αρκετά ιουδαϊκά έθιμα ζωντανά στις παραδόσεις τους.
Η παρουσία του εβραικού στοιχείου στην πόλη της Θεσσαλονίκης διατηρείται από τον 15ο αιώνα, όταν παρατηρήθηκαν οι πρώτες μετακινήσεις Εβραίων από την Ισπανία: το Διάταγμα της Αλάμπρα, που εκδόθηκε από την βασίλισσα της Ισπανίας Ισαβέλλα Α’ και το σύζυγό της Φερδινάνδο το 1492, έδινε στους Εβραίους του βασιλείου εκατόν είκοσι ημέρες προθεσμία είτε για να ασπαστούν το χριστιανισμό, είτε για να εγκαταλείψουν την Ισπανία. Υπολογίζεται πως περίπου 20.000 Εβραίοι εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη, κατά κύριο λόγο Σεφαραδίτες και Ασκεναζίμ, ενώ μέχρι το 1537 η πόλη είχε τόσους Εβραίους κατοίκους, που ο ποιητής Σάμουελ Ούσκουε τη χαρακτήρισε ως τη «μητέρα του Ισραήλ».
Στα γραπτά του Σκωτσέζου ταξιδιωτικού συγγραφέα John Foster Frazer, ο οποίος επισκέφθηκε τη Θεσσαλονίκη στα πλαίσια μίας περιπλάνησης στις βαλκανικές χώρες για λογαριασμό της αγγλικής κυβέρνησης, στη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, εντοπίζουμε την πληροφορία ότι οι Ντονμέδες δεν μπορούσαν να συνάψουν γάμους ούτε με Εβραίους αλλά ούτε και με Μουσουλμάνους, ενώ σχεδόν κανένας από την εβραϊκή κοινότητα δε διατηρούσε σχέσεις μαζί τους. Ο Frazer χαρακτηρίζει τα μέλη της κλειστής κοινότητας των Ντονμέδων ως αριστοκράτες και καλλιεργημένους, ενώ αναφέρει πως ήταν οι πιο επιτυχημένοι και εύποροι έμποροι της πόλης. Αρκετές δεκαετίες πριν, στα χειρόγραφα της ζωγράφου Mary Adelaide Walker, η οποία ακολούθησε τον αδελφό της σε ένα ταξίδι του στην Κωνσταντινούπολη και έπειτα στη Θεσσαλονίκη το 1860, αναγράφονται ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες σχετικά με τις παραδόσεις των Ντονμέδων, οι οποίοι αυτοαποκαλούνταν και «Μαμμίν», που σημαίνει «αληθινοί πιστοί» στην τουρκική γλώσσα. Η Walker γράφει πως οι Μαμμίν πηγαίνουν τις Παρασκευές στις λειτουργίες στα τζαμιά και πως στέλνουν δύο φορές το χρόνο μέλη της κοινότητάς τους στους ιερούς τόπους της Μέκκας, όμως όλα αυτά συμβαίνουν απλώς για να τηρούνται τα προσχήματα και για να χαίρουν ευνοϊκής αντιμετώπισης από τους Οθωμανούς. Παράλληλα, με την ίδια σκοπιμότητα, κρατούν ανοιχτά τα μαγαζιά τους στη διάρκεια του εβραϊκού Σαββάτου, ώστε να διαφοροποιηθούν εμφανώς από τους Εβραίους και να μην εγείρουν υποψίες για την εγκυρότητα και την αυθεντικότητα της πίστης τους.
Γενί Τζαμί – το σύμβολο που «μαρτυρά» την παρουσία των Ντονμέδων στη Θεσσαλονίκη
Εφόσον οι Ντονμέδες ποτέ δεν αναγνωρίστηκαν ως αυθεντικοί πιστοί μουσουλμάνοι, είχαν το δικό τους ξεχωριστό χώρο τέλεσης της λατρείας τους στη Θεσσαλονίκη, το τέμενος Γενί Τζαμί, που σήμερα βρίσκεται στην οδό Αρχαιολογικού Μουσείου, στην ανατολική πλευρά της πόλης. Το τέμενος οικοδομήθηκε το 1902, στη γειτονιά που τότε ονομαζόταν «Χαμιδιέ» (Hamidye) και το σχεδιασμό του ανέλαβε ο Ιταλός αρχιτέκτονας Vitaliano Poselli, ο οποίος επιμελήθηκε δεκάδες κτήρια της Θεσσαλονίκης, μεταξύ των οποίων τη βίλα Αλλατίνι, το Διοικητήριο αλλά και την παλιά Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Μετά τη μικρασιατική καταστροφή και την ανταλλαγή των πληθυσμών, που οδήγησε στην απέλαση της κοινότητας των Ντονμέδων από τη Θεσσαλονίκη, το Γενί Τζαμί αξιοποιήθηκε ως χώρος φιλοξενίας προσφύγων. Από το 1924 έως το 1963, το κτήριο λειτούργησε ως Αρχαιολογικό Μουσείο της πόλης. Το 2013, παραχωρήθηκε από το Δήμο Θεσσαλονίκης για τον εορτασμό του μπαιραμιού από τους μουσουλμάνους, τη δεύτερη μεγαλύτερη θρησκευτική γιορτή μετά το Ραμαζάνι.
Το Γενί Τζαμί αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα της θρησκευτικής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της Θεσσαλονίκης, μίας πόλης με πλούσιο ιστορικό παρελθόν. Συνδυάζει αναγεννησιακό και μπαρόκ στυλ, με αρκετά βυζαντινά στοιχεία, όπως οι εσωτερικοί κίονες με τα τεκτονικά κιονόκρανα, ενώ διέθετε και μιναρέ – χαρακτηριστικό κάθε ισλαμικού τεμένους – ο οποίος γκρεμίστηκε μεταγενέστερα. Στο εσωτερικό και στο εξωτερικό του κτηρίου, επίσης, παρατηρούμε, σε μορφή μοτίβου, το αστέρι του Δαβίδ, ενώ ο θόλος του οικοδομήματος παρουσιάζει διακόσμηση με απεικόνιση διαφόρων φυτών και λουλουδιών. Διαθέτει δύο εισόδους, την κεντρική, απ’ όπου εισέρχονταν οι άνδρες και την πλαϊνή, απ’ όπου εισέρχονταν οι γυναίκες. Σήμερα, λειτουργεί ως εκθεσιακός και πολιτισμικός χώρος και είναι ανοιχτό στους επισκέπτες.
Κείμενο: Μαρία Στεφιάδου (Lavart)
