Συνέντευξη: Ο Νικηφόρος Παπανδρέου, το βιβλίο και η «Φόνισσα»

 Ο Νικηφόρος Παπανδρέου μιλάει στη Lavart και τον Δημήτρη Φαργκάνη με αφορμή την Παγκόσμια ημέρα βιβλίου

Φιλόλογος, θεατρολόγος, ομότιμος καθηγητής του Τμήματος Θεάτρου της Σχολής Καλών Τεχνών του Α.Π.Θ. και ιδρυτής της Πειραματικής Σκηνής της «Τέχνης», ο Νικηφόρος Παπανδρέου έχει συνεισφέρει καθοριστικά στη θεατρική παιδεία και ζωή της Θεσσαλονίκης και της χώρας. Με αφορμή την 23^η Απριλίου, που έχει καθιερωθεί διεθνώς από την UNESCO ως Παγκόσμια Ημέρα Βιβλίου, του ζητήσαμε να μας μιλήσει για τη σχέση του με το βιβλίο, αλλά και για ένα συγκεκριμένο βιβλίο, τη «Φόνισσα» του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, ένα από τα κορυφαία έργα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, που αποτελεί και τη νέα παραγωγή της «Τέχνης» για το 2019.

Δημήτρης Φαργκάνης (Lavart): Κύριε Παπανδρέου, ποια θέση έχει το βιβλίο στη ζωή σας;

Νικηφόρος Παπανδρέου: Η ζωή μας είναι σύντομη, οι εμπειρίες μας περιορισμένες, με τα βιβλία κερδίζουμε ένα συμπλήρωμα γνώσης και βιωμάτων, από φτωχοί γινόμαστε πλούσιοι.

Δημήτρης Φαργκάνης (Lavart): Η Παγκόσμια Ημέρα Βιβλίου είναι αφιερωμένη σε δύο μεγάλους δημιουργούς της παγκόσμιας λογοτεχνίας, τον Ουίλιαμ Σαίξπηρ και τον Μιγκέλ ντε Θερβάντες. Ποια είναι τα αγαπημένα σας έργα τους και γιατί;

Νικηφόρος Παπανδρέου: Θα περιοριστώ στον πρώτο, τον μεγαλοφυή θεατρίνο, αδιάκοπα παρόντα στην ελληνική σκηνή. Από τα έργα του Σαίξπηρ, λοιπόν, ποιο να πρωτοδιαλέξεις; Θα επιλέξω, για λόγους αυτοβιογραφικούς, το «Όνειρο καλοκαιρινής νύχτας»: μ’ αυτήν την αρυτίδωτη κωμωδία ξεκίνησε, πριν από σαράντα ακριβώς χρόνια, η περιπέτεια της Πειραματικής Σκηνής της «Τέχνης» στη Θεσσαλονίκη.

Δημήτρης Φαργκάνης (Lavart): «Διαβάζω και αλλάζω» είναι το κεντρικό μήνυμα της Ένωσης Ελληνικού Βιβλίου για την 23^η Απριλίου. Εσείς, ζείτε μέσα από τα βιβλία; Σας έχει αλλάξει ποτέ κάποιο βιβλίο;

Νικηφόρος Παπανδρέου: Διαρκώς με αλλάζουν τα βιβλία που διαβάζω, οι θεατρικές παραστάσεις που βλέπω, αλλά και οι άνθρωποι που γνωρίζω.  Όταν αυτή η διαρκής αλλαγή σταματήσει, θα είναι το τέλος.

Δημήτρης Φαργκάνης (Lavart): Πότε διαβάσατε, για πρώτη φορά, τη «Φόνισσα» του Παπαδιαμάντη;

Νικηφόρος Παπανδρέου: Πάει πάνω από μισός αιώνας, στην Αθήνα, φοιτητής στη Φιλοσοφική Σχολή.

Δημήτρης Φαργκάνης (Lavart): Μπορείτε να ανακαλέσετε τα συναισθήματα και τις σκέψεις σας κατά τη διάρκεια, αλλά και αμέσως μετά από εκείνη την πρώτη ανάγνωση;

Νικηφόρος Παπανδρέου: Επειδή η διένεξη για το γλωσσικό ζήτημα (δημοτική-καθαρεύουσα) ήταν ακόμα ανοιχτή, με ξάφνιασε η ομορφιά της γλώσσας του Παπαδιαμάντη. Αλλά και ο εκπληκτικός ποιητικός ρυθμός, η μουσική της πρόζας του.

Δημήτρης Φαργκάνης (Lavart): Πόσες φορές έχετε ξαναδιαβάσει το βιβλίο από τότε;

Νικηφόρος Παπανδρέου: Από τότε διάβασα με απόλαυση αμέτρητα διηγήματα του Παπαδιαμάντη, αλλά περιέργως όχι ξανά το «κοινωνικόν μυθιστόρημά» του. Αυτό το ξαναδιάβασα πολλές φορές τα τελευταία δύο χρόνια, προσπαθώντας να βρω πώς μπορεί να γίνει θεατρική η ομορφιά του κειμένου.

Δημήτρης Φαργκάνης (Lavart): Γιατί επιλέξατε να ανεβάσετε τη «Φόνισσα»;

Νικηφόρος Παπανδρέου: Δεν ξέρω. Ίσως γιατί σε εποχές κρίσης βρίσκει κανείς παρηγοριά στις ρίζες.

Δημήτρης Φαργκάνης (Lavart): Φοβηθήκατε κάτι κατά τη θεατρική μεταφορά του έργου;

Νικηφόρος Παπανδρέου: Να διευκρινίσω ότι αυτό που ανεβάζουμε στη σκηνή δεν είναι μια «διασκευή», ένα θεατρικό έργο βασισμένο στο κείμενο του Παπαδιαμάντη. Αυτό που ανεβάζουμε είναι το ίδιο το κείμενο του Παπαδιαμάντη, σε αποσπασματική βέβαια μορφή. Η σκηνοθεσία του Πάνου Δεληνικόπουλου είναι λοιπόν μια πρόταση αφηγηματικού θεάτρου, πολύ ενδιαφέρουσα νομίζω. Αν κάτι φοβήθηκα, για να έρθω στην ερώτησή σας, είναι το αν με τη γλώσσα της σκηνής, τη φωνή και το σώμα των ηθοποιών, το σκηνικό, τους φωτισμούς κλπ., θα εκφράσουμε αποτελεσματικά  την ποίηση και την αλήθεια του κειμένου.  Αλλά αυτός ο φόβος, θα μου πείτε, είναι το χαρακτηριστικό κάθε θεατρικού εγχειρήματος.

Δημήτρης Φαργκάνης (Lavart): Κάποτε, τα κείμενα του Παπαδιαμάντη δημοσιεύονταν στις εφημερίδες, κι αυτό αποτελούσε είδηση. Αλλάζουν, όμως, οι καιροί. Το ανέβασμα της «Φόνισσας» αποτελεί είδηση σήμερα;

Νικηφόρος Παπανδρέου: Καθόλου. Άλλωστε η «Φόνισσα» έχει μεταφερθεί πολλές φορές στη σκηνή τα τελευταία χρόνια. Φαίνεται πως γοητεύει ιδιαίτερα, ανθρώπους του θεάτρου και θεατές, αυτή η μελέτη του απόλυτου κακού, με μια ανιδιοτελή κατά συρροήν παιδοκτόνο, που σκοτώνει μικρά κορίτσια φτωχών οικογενειών από ευσπλαχνία, για να σώσει και τα ίδια και τους γονείς της από τα βάσανα. Μια οξύτατη κοινωνική κριτική για τη μειονεκτική θέση της γυναίκας και μια συναρπαστική ψυχογραφία, από έναν συγγραφέα που λίγα χρόνια νωρίτερα είχε μεταφράσει στα ελληνικά το Έγκλημα και τιμωρία του Ντοστογιέφσκι. Η  ιστορία του Σκιαθίτη, όμως, ανασαίνει την αύρα του Αιγαίου, τα σκοτάδια της ψυχής συναντιούνται εδώ με το φως της ανοιξιάτικης φύσης στο νησί.

Δημήτρης Φαργκάνης (Lavart): Οι σημερινοί νέοι διαβάζουν ολοένα και λιγότερο. Είναι μια μεταβατική περίοδος προσαρμογής στη νέα παγκόσμια πραγματικότητα ή μια κακή συνθήκη που προμηνύει ένα «φτωχό» μέλλον;

Νικηφόρος Παπανδρέου: Διαβάζουν όμως πολύ στην οθόνη! Νομίζω ότι είναι πράγματι μια μεταβατική περίοδος, μια νέα ισορροπία θα βρεθεί, δεν θα εξαφανιστεί το βιβλίο – εδώ επανέρχεται το βινύλιο!

Δημήτρης Φαργκάνης (Lavart): Γιατί ένας νέος να έρθει σε επαφή με τον Παπαδιαμάντη σήμερα;

Νικηφόρος Παπανδρέου: Γιατί η επαφή με την ομορφιά και την αλήθεια είναι απαραίτητη σε όλες τις ηλικίες, και είναι  κατεξοχήν σωτήρια σε δύσκολους  καιρούς. Το έχει πει πολύ καλύτερα ο Ελύτης στο «Άξιον εστί» – είναι πασίγνωστο, αλλά θα το επαναλάβω: «Όπου και να σας βρίσκει το κακό, αδελφοί, / όπου και θολώνει ο νους σας, / μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμό / και  μνημονεύετε Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη. / Η λαλιά που δεν ξέρει από ψέμα / θ’ αναπαύσει το πρόσωπο του μαρτυρίου / με το λίγο βάμμα του γλαυκού στα χείλη».

Συνέντευξη: Δημήτρης Φαργκάνης (Lavart)

“Η Φόνισσα” του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, με την Έφη Σταμούλη στο Θέατρο Τ