(Στο παρόν άρθρο υπήρχαν youtube links τα οποία πλέον δεν εμφανίζονται καθώς το αφαιρέθηκαν από το ηλίθιο σύστημα της πολιτικής κορρεκτίλας – Εκ της διευθύνσεως)
Το animation από τις απαρχές της δημιουργίας και της «έκρηξής» του στις αρχές του 20ου αιώνα απευθύνθηκε στο παιδικό κοινό. Δεν είναι καθόλου τυχαίο άλλωστε που η ελληνική καθομιλουμένη το έχει ονομάσει «παιδικό» ανεξαρτήτως προέλευσης, περιεχομένου και μορφής. Σε κάθε περίπτωση, όμως, η τεχνική αυτή που καταφέρνει να ζωντανέψει φιγούρες και χρώματα μπορεί να αποτελέσει ισχυρό όπλο στα χέρια της προπαγανδιστικής μηχανής – ακριβώς εξαιτίας της αθωότητάς της.
Αυτό το θέμα ανέπτυξε και παρουσίασε η τελειόφοιτη του Τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Φρόσω Ηλιοπούλου, σε μια εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε το Σάββατο 15 Οκτωβρίου στο Πολιτιστικό και Επιμορφωτικό Κέντρο Academia. Τα κινούμενα σχέδια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ειδικότερα, αποτελούν το πιο διαχρονικό και έντονο παράδειγμα χρήσης των κινουμένων σχεδίων για προπαγανδιστικούς σκοπούς σε μια εποχή που αποτέλεσε ορόσημο για την διάδοση του silver screen. Τόσο οι Δυνάμεις του Άξονα όσο και οι Συμμαχικές Δυνάμεις συμπεριέλαβαν τα comics και τα cartoon στην πολεμική τους μηχανή, με τις Η.Π.Α. ωστόσο, να υπερέχουν αισθητικά και τεχνολογικά. Σε αυτόν τον παράλληλο πόλεμο πρωταγωνιστούν υπερήρωες και η κάθε ιστορία αποτελεί μέρος της αφήγησης του έθνους. Υπό αυτές τις συνθήκες η κάθε πλευρά παραθέτει την δική της αλήθεια.
Γιατί cartoon?
Οι κυβερνήσεις της ναζιστικής Γερμανίας και των Η.Π.Α. σύντομα συνειδητοποίησαν την ανάγκη ενίσχυσης των εθνικών συνειδήσεων σε όλο το εύρος της κοινωνίας. Ιδιαίτερα στην Αμερική, όπου ο μέσος πολίτης δεν ήθελε η χώρα του να συμμετέχει σε έναν μακρινό και ξένο πόλεμο, ήταν καίριας σημασίας να αναδειχθεί ο εξωτερικός κίνδυνος.
Τόσο τα comics όσο και τα cartoon αποτέλεσαν την βάση νομιμοποίησης της κυβέρνησης, καθώς παρείχαν εύπεπτο υλικό και ήταν ένα κατεξοχήν ευχάριστο μέσο. Την περίοδο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο κινηματογράφος είχε ξεκινήσει να παγιώνεται ως αγαπημένη ασχολία και ο κόσμος πήγαινε στις αίθουσες με λαχτάρα για να παρακολουθήσει οτιδήποτε. Επιπλέον, η παραγωγή των cartoon ήταν ήδη σχετικά ανεπτυγμένη και εταιρείες, όπως η Disney και η Marvel, είχαν δημιουργήσει πάνθεον ηρώων, οι οποίοι ήταν αγαπητοί στο κοινό.
«Η Αμερική είναι super»
Ένα πρωινό του 1943 ο Donald Duck ξυπνάει μέσα σε έναν ναζιστικό εφιάλτη. Η σβάστικα φιγουράρει σε κάθε επιφάνεια, στρατιωτικά εμβατήρια ακούγονται και με κάθε ευκαιρία πρέπει όλοι να αναφωνούν «Heil Hitler». Μετά το σπαρτιατικό πρωινό του, ο Donald παρασύρεται σε ένα εργοστάσιο πυρομαχικών όπου καλείται με ζωντάνια και θέρμη να συναρμολογεί βλήματα ώσπου στο τέλος τρελαίνεται και…. ευτυχώς ήταν όνειρο! Ξυπνάει ανακουφισμένος στην όμορφη, γαλάζια Αμερική και αγκαλιάζει το Άγαλμα της Ελευθερίας. Τι ευτυχία!
Σε παρόμοιο ύφος κινούνται τα περισσότερα σχέδια που παρήγαγε η αμερικανική βιομηχανία του θεάματος εκείνη την εποχή. Λίγα χρόνια νωρίτερα, το 1938, είχε γεννηθεί από την DC Comics ο Superman. Ο ήρωας ντυμένος στα κόκκινα και τα μπλε, με αγέρωχο βλέμμα και στιβαρά μπράτσα έχει ως αποστολή να σώσει την Αμερική από τους κακούς Άλλους, Ιάπωνες κατασκόπους. Το 1941, η εταιρεία Marvel δημιουργεί το δικό της πατριωτικό σύμβολο, Captain America.
Η Walt Disney χαρίζει κι αυτή στον εθνικό αγώνα τους ήρωές της αν και δέχτηκε έντονη κριτική που αμαυρίζει το όνομά της μέχρι και σήμερα. Η εταιρεία συνεργάστηκε ανοιχτά με τις ένοπλες δυνάμεις και δημιούργησε ιστορίες που μιλούν για την υπεροχή του έθνους. Φιγούρες όπως ο Mickey και η Minnie χρησιμοποιήθηκαν και για να μεταφερθούν συγκεκριμένα μηνύματα, ανάμεσά τους η ανάγκη εξοικονόμησης τροφίμων και αξιοποίησης λαδιού. Χαρακτηριστικότερη είναι η ταινία Education for Death: The Making of the Nazi, η οποία αφηγείται την ιστορία του μικρού Hans, ενός παιδιού που περνά από όλα τα στάδια της ναζιστικής εκπαίδευσης, ώσπου μεγαλώνει και γίνεται ένας άβουλος στρατιώτης στην υπηρεσία του Ράιχ.
Η φιλοσοφία των προπαγανδιστικών cartoon κινείται γύρω από ορισμένους άξονες. Ισχυρότερος είναι αυτός του δίπολου Εμείς και οι Άλλοι, οι οποίοι φέρουν θετικά και αρνητικά πρόσημα αντίστοιχα. Στόχος είναι η ενίσχυση του φόβου της εξωτερικής επίθεσης αλλά και της κατασκοπείας. Σε επιμέρους επίπεδο, ο λαός καλείται να συμβάλλει όπως μπορεί στην ενίσχυση των εθνικών αγώνων, ένα μήνυμα που απευθύνεται κυρίως στην γυναίκα – νοικοκυρά που πρέπει να είναι αφενός θελκτική και αφετέρου να φροντίζει με σθένος το σπιτικό της εν καιρώ πολέμου. Από την άλλη, οι αντίπαλοι πάντα κατατροπώνονται και οι υπερήρωες εγγυώνται την σταθερότητα.
Τα πράγματα γίνονται πιο σύνθετα στην περίπτωση των υπόλοιπων Συμμαχικών Δυνάμεων αφού τα cartoon που προβάλλονταν στον Καναδά και τη Μ. Βρετανία εκκολάπτονταν στα αμερικανικά studio. Η ΕΣΣΔ κάνει επίσης προσπάθειες με την χρήση cartoon, χωρίς όμως εξίσου έντονο αποτέλεσμα αφού δεν διαθέτει ανάλογη τεχνολογία.
Οι Άλλοι
Η Γερμανίδα κοκκινοσκουφίτσα ξεκινά την πορεία της προς το σπίτι της γιαγιάς της αγνοώντας τις συμβουλές της μητέρας της να προσέχει τον κακό λύκο. Πράγματι, ο λύκος σύντομα δείχνει το πραγματικό του πρόσωπο και καταβροχθίζει την κοκκινοσκουφίτσα πριν εκείνη προλάβει να φτάσει στο ασφαλές σπίτι της γιαγιάς που ενίοτε φέρει ναζιστικά σύμβολα. Στην άλλη όχθη του Ατλαντικού, οι δυνάμεις του Τρίτου Ράιχ έκαναν τις δικές τους προπαγανδιστικές προσπάθειες αξιοποιώντας όλα τα διαθέσιμα μέσα. Η ναζιστική Γερμανία ίδρυσε το δικό της Υπουργείο Πληροφοριών και Προπαγάνδας το 1933 υπό τον Joseph Goebbels και έσπευσε να επιστρατεύσει καρτουνίστες και δημιουργούς comics στον δικό της αγώνα της εθνικής καθαρότητας.
Αντίστοιχες προσπάθειες έγιναν και στην Ιαπωνία με τεχνολογικές, όμως, αδυναμίες. Σε κάτι που μοιάζει με πρόγονο του σύγχρονου anime, παρουσιάζονται μυθικοί ιαπωνικοί ήρωες και θεότητες να σώζουν την μικρή και χαριτωμένη Γιαπωνέζα από τον τεράστιο, κακό και τρομερό… Mickey Mouse. Το Ιαπωνικό Υπουργείο Πολεμικού Ναυτικού ανέθεσε, επίσης, στον σκηνοθέτη Mitsuyo Seo την δημιουργία μιας προπαγανδιστικής ταινίας. Αυτή ήταν η πρώτη ιαπωνική ταινία μεγάλου μήκους με τίτλο Momotaro’s Divine Sea Warriors (Momotaro: Umi no Shinpei) που αφηγείται την ιστορία του ήρωα Momotaro και των φίλων του που ξεκινούν για να κατακτήσουν την Αμερική.
https://www.youtube.com/watch?v=icVu-acHlpU
Μετά τον πόλεμο
Οσες εταιρείες παραγωγής κινουμένων σχεδίων και comics αναδείχθηκαν στην Αμερική κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο διατηρούν τα ηνία στο χώρο του θεάματος μέχρι σήμερα. Αν και οι μεταπολεμικές κυβερνήσεις των κρατών προσπάθησαν να απαγορεύσουν το προπαγανδιστικό υλικό, δεν έγιναν ουσιαστικές προσπάθειες να το καταστρέψουν, με αποτέλεσμα αυτές οι ταινίες να βρίσκονται στην διάθεσή μας και να αξιοποιούνται από διάφορα πανεπιστημιακά ιδρύματα ως εκπαιδευτική ύλη.
Σήμερα τα κινούμενα σχέδια παράγονται μαζικά και διακινούνται διεθνώς προβάλλοντας πληθώρα προτύπων, στερεοτύπων και ιδεών, κάποιες φορές άμεσα και άλλες υποσυνείδητα. Οι ΗΠΑ διατηρούν τα ηνία του χώρου του θεάματος και επικρίνονται συχνά για τάσεις πολιτισμικού ιμπεριαλισμού. Η Ιαπωνία από την άλλη έχει καταφέρει να δημιουργήσει μια ισχυρή βιομηχανία anime και manga που έχει αποκτήσει πιστούς θαυμαστές σε όλο τον κόσμο. Ο Captain America, όμως, δεν έχει θαφτεί στην ιστορία αλλά εξακολουθεί να πολεμά το κακό φορώντας περήφανα τα χρώματα της αστερόεσσας.
Τέλος, δεν πρέπει να αγνοούμε το γεγονός πως παράλληλες δράσεις που δεν αποτελούσαν μέρος κάποιας προπαγανδιστικής εκστρατείας, όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες, τελικά κατέληξαν να θεωρούνται ως τέτοιες, εξαιτίας των συμφραζομένων και αφού εξετάστηκαν από μια συγκεκριμένη σκοπιά. Αν το καλοσκεφτούμε, κάθε πολιτισμικό προϊόν έχει να πει κάτι πέρα από το ίδιο και όπως τόνισε στην παρουσίαση της η Φρόσω Ηλιοπούλου, «Ο τρόπος που το παράγω και το πώς το αφήνω στην ιστορία είναι αυτό που το κάνει προπαγανδιστικό».
