Το μοντέρνο κίνημα εφαρμόστηκε από πολλούς Έλληνες αρχιτέκτονες αλλά «μεταφράστηκε» μέσα από το έργο των Σουζάνα και Δημήτρη Αντωνακάκη
Οι αρχιτέκτονες Σουζάνα και Δημήτρης Αντωνακάκη έδρασαν στον χώρο της αρχιτεκτονικής, από τα τέλη της δεκαετίας του 1950 μέχρι και σήμερα. Φοίτησαν στο τμήμα αρχιτεκτονικής του Μετσόβιου πολυτεχνείου και το 1965, δημιούργησαν την αρχιτεκτονική ομάδα Atelier 66. Πρόκειται για δύο από τους σημαντικότερους Έλληνες αρχιτέκτονες που στάθηκαν κριτικά απέναντι στην εφαρμογή του μοντερνισμού στην Ελλάδα και πρότειναν έναν διαφορετικό τρόπο σχεδιασμού. Αν και η αρχιτεκτονική τους προσεγγίζει σε μεγάλο βαθμό τον μοντερνισμό, έχει ταυτόχρονα έντονα στοιχεία της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, με σεβασμό στον τόπο και στο φυσικό περιβάλλον. Τα έργα τους δημιούργησαν μία σύνδεση ανάμεσα στον ελληνικό τόπο και την παγκοσμιοποίηση, καθώς συνομιλούν με την διεθνή αρχιτεκτονική αλλά, διατηρούν έντονο τοπικό χαρακτήρα.
Η παγκοσμιοποίηση είναι δείγμα εξέλιξης του ανθρώπου και προσφέρει πολλές δυνατότητες όμως, μπορεί να έχει και αρνητικά αποτελέσματα. Είναι γεγονός ότι σε τοπικό επίπεδο μπορεί να χαθούν σημαντικά τμήματα της παράδοσης και τους κουλτούρας, εξαιτίας της προσαρμογής στην παγκόσμια, μαζική κουλτούρα. Το ίδιο ισχύει και στον τομέα της αρχιτεκτονικής. Στην Ελλάδα οι περισσότεροι αρχιτέκτονες συμβιβάστηκαν με αυτή την λογική, δηλαδή την διεθνή αρχιτεκτονική, ιδιαίτερα κατά την διάρκεια των δεκαετιών 1950-1960. Εκείνη την περίοδο, έγινε η ανοικοδόμηση των περισσότερων ελληνικών πόλεων σύμφωνα με το μοντέρνο κίνημα, χωρίς όμως να υπάρχει κριτική σκέψη πάνω σε αυτό τον σχεδιασμό. Υπήρξαν ορισμένοι αρχιτέκτονες, οι οποίοι διαφοροποίησαν τον σχεδιασμό τους και στάθηκαν κριτικά απέναντι στον τρόπο που εφαρμόζονταν το μοντέρνο κίνημα. Ο Δημήτρης και η Σουζάνα Αντωνακάκη, μέσα από το έργο τους, αντέδρασαν στην μαζοποίηση της αρχιτεκτονικής και επιχείρησαν να επαναπροσδιορίσουν όσα θεωρούνταν δεδομένα στην εποχή τους.
Το ελληνικό μοντέρνο κίνημα μελετήθηκε από λίγους ερευνητές και η σημαντικότερη αναφορά σε αυτό έγινε από τον αρχιτέκτονα και θεωρητικό Kenneth Frampton. Ο Frampton αναφέρθηκε συγκεκριμένα στην Σουζάνα και τον Δημήτρη Αντωνακάκη ως «εκφραστές του μοντέρνου στην Ελλάδα» και ως «συνέχεια του έργου σημαντικών αρχιτεκτόνων όπως ο Άρης Κωνσταντινίδης». Το έργο του ζεύγους Αντωνακάκη είναι διαχρονικό και γι’ αυτόν τον λόγο μπορεί να θεωρηθεί και παγκόσμιο. Κάποια από τα σημαντικότερα στοιχεία της αρχιτεκτονικής τους είναι η εναρμόνιση με το περιβάλλον όσον αφορά την ογκοπλασία, ο σχεδιασμός μέσα από μια πορεία, η έμφαση που δόθηκε στον κάναβο και τον φέροντα οργανισμό των κατασκευών και η εκτενής μελέτη των χρωμάτων και των υφών που εφαρμόζονται στις επιφάνειες των κτιρίων τους.
Τα δομικά υλικά των κτιρίων τους ήταν κυρίως το οπλισμένο σκυρόδεμα, το τούβλο και το μέταλλο όπως όριζαν οι νέες τεχνολογίες της εποχής, όμως παράλληλα οι εξωτερικές τοιχοποιίες και τα δάπεδα κατασκευάζονταν από πέτρα και ξύλο, υλικά τοπικά και παραδοσιακά. Επίσης, συχνά χρησιμοποιούσαν χρώματα που σχετίζονται με το φυσικό περιβάλλον σε μία προσπάθεια εναρμόνισης του αρχιτεκτονήματος με τον περιβάλλοντα χώρο. Είναι φανερό ότι σαν αρχιτέκτονες έδειχναν μεγάλο σεβασμό και προσπαθούσαν να προστατεύσουν τα φυσικά στοιχεία των οικοπέδων στα οποία επενέβαιναν, δημιουργώντας μια ακόμα πιο ισχυρή σχέση ανάμεσα στο κτίριο και τον τόπο. Η οργάνωση του χώρου των κτιρίων τους βασίζεται συχνά στον κάναβο, ένα εργαλείο που εμφανίζεται στο κίνημα του μοντερνισμού. Ο κάνναβος ορίζει κανόνες και δημιουργεί περιορισμούς, οι οποίοι οδηγούν σε πιο λειτουργικούς χώρους σχετικά με την κυκλοφορία και τις χρήσεις.
Ένα ακόμα σημαντικό στοιχείο του σχεδιασμού τους είναι η πορεία. Στα έργα τους είναι εμφανής η επιθυμία να ακολουθεί ο χρήστης μια συγκεκριμένη πορεία στον χώρο. Η είσοδος στο κτίριο οδηγεί σε μια σειρά από στάσεις στους εσωτερικούς χώρους, οι οποίες χρησιμεύουν στην καλύτερη αντίληψη του χώρου ή αναδεικνύουν κάποιο χαρακτηριστικό του φυσικού περιβάλλοντος. Πολλές φορές, οι αρχιτέκτονες σχεδίασαν μέσα στα κτίρια τους σημεία στάσης με στόχο την παρατήρηση του εξωτερικού περιβάλλοντος μέσα από ανοίγματα στις όψεις. Στα έργα τους επαναπροσδιορίζουν στοιχεία της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής μέσα σε ένα σύγχρονο πλαίσιο, ένας χαρακτήρας που σύμφωνα με την αρχιτεκτονική θεωρία, εντάσσεται στο κίνημα του κριτικού τοπικισμού (critical regionalism). Ο Jean Luis Cohen χαρακτηρίζει τα κτίρια τους μπρουταλιστικά με μεσογειακά στοιχεία. Υποστηρίζει ότι δεν έχουν αναφορές μόνο στην ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική αλλά, έχουν έναν παγκόσμιο χαρακτήρα, κάτι που φαίνεται από την απήχηση και την αναγνώριση που είχε ο έργο τους στο εξωτερικό.
Εκτός από ιδρυτικά μέλη του Atelier 66, οι δύο αρχιτέκτονες είχαν μεγάλο ακαδημαϊκό έργο. Η Σουζάνα Αντωνακάκη ήταν μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων Διπλωματούχων Ανωτάτων Σχολών και πρόεδρος του τμήματος Αρχιτεκτόνων του Τεχνικού Επιμελητηρίου. Επιπλέον, ήταν μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας Αρχιτεκτονικής (Academie d’ Architecture) και μέλος της διδακτικής ομάδας του International Design Seminar στην Αρχιτεκτονική Σχολή του TU Delft το 1987. Πολλά από τα έργα της, σχεδιαστικά και θεωρητικά, έχουν καταχωρηθεί στο International Archive of Women in Architecture (IAWA). Η Σουζάνα Αντωνακάκη έφυγε από την ζωή το καλοκαίρι του 2020. Ο Δημήτρης Αντωνακάκης ήταν μέλος του διοικητικού συμβουλίου της Ένωσης Ελλήνων Αρχιτεκτόνων το 1962, καθηγητής της σχολής αρχιτεκτονικής του MIT στη Βοστώνη καθώς και καθηγητής στο τμήμα αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ και του Πανεπιστημίου Πάτρας. Επιπλέον, ήταν και ο ίδιος μέλος της διδακτικής ομάδας του International Design Seminar στην Αρχιτεκτονική Σχολή του TU Delft το 1987. Από το 2007 είναι επίτιμος καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Κείμενο: Αφροδίτη Αυγέρου (Lavart)
