Λάτρεις ή όχι των ταινιών επιστημονικής φαντασίας; Και γιατί;
Όπως κάθε μορφή τέχνης η έβδομη σε σειρά, στοχεύει να αγκαλιάσει και να συμπληρώσει κάθε άνθρωπο που βρίσκει καταφύγιο στον βωμό της. Έτσι, δεν εξετάζουμε τον κινηματογράφο βάσει ενός απλού ορισμού αλλά ενός κατασκευάσματος που επιδέχεται πολλών οπτικών. Από τις εννοιολογικές απαρχές του (κίνηση και γραφή), οι αδερφοί Λουμιέρ επιδιώκοντας την πιστή και συνάμα συνεχής καταγραφή της πραγματικότητας μέσω μιας και μόνο κάμερας, εώς και την απόπειρα του Μελιέ (εμπνευσμένου από το έργο των πρώτων) το 1902 να χαρίσει το πρώτο επιστημονικής φαντασίας κλιπ (διάρκειας 16-18 λεπτών) ονόματι «Το ταξίδι στη Σελήνη», η βασική ιδέα, η φύση και η εκτέλεση των κινηματογραφικών προϊόντων εξελίσσονται και αναδιαμορφώνονται διαρκώς. Εντυπωσιακό ωστόσο στοιχείο αποτελεί ο τρόπος που εισήχθη το sci-fi στοιχείο στον χώρο του κινηματογράφου από τον Μελιέ: από ένα λάθος. Και έτσι άνοιξε μια νέα εποχή για τον κόσμο της ψηφιακής τεχνολογίας και των συναφών πεδίων με την διερεύνηση και αδιάκοπη εξέλιξη αυτών που ονομάζουμε σήμερα «εφέ».
Η αλληλοδιαδοχή των παραπάνω εργασιών φανερώνει τις δυο αντιμαχόμενες θεωρητικές απόψεις που κυριαρχούν στη βιβλιογραφία του κινηματογράφου. Σαφέστερα η πρώτη τον αντιμετωπίζει ως μια ψηφιακή πραγματικότητα, προσομοίωση της φυσικής, προσαρμοσμένη στη δική της χωροχρονική κλίμακα. Στον αντίποδα, ο Munsterberg υποστηρίζει πως ακριβώς η απόκλιση της από την πραγματικότητα, συνιστά τον κινηματογράφο τέχνη και εστιάζει στην αναπαράσταση των ψυχικών διαθέσεων. Κατ’ επέκταση η απόδραση από τη πραγματικότητα μέσω της δέσμευσης της προσοχής μας στο ψυχαγωγικό έργο συνεργατικά με την επίδραση των εν λόγω ερεθισμάτων στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε και ερμηνεύουμε καταστάσεις καθώς και την συναισθηματική μας ενεργοποίηση, συνιστούν την μοναδικότητα του χαρακτήρα του κινηματογράφου.
Το λάθος του Μελιέ που άνοιξε μια νέα εποχή στη δημιουργικότητα τόσο της παραγωγής όσο και της θέασης του, ακολούθησαν πολλές παραγωγές όπου λειτούργησαν παραβιάζοντας τους τυπικούς μέχρι τότε, κανόνες του σινεμά. Έτσι ερχόμαστε στο σήμερα κάνοντας την ερώτηση :
Παραβιάζοντας ή όχι τους κλασσικούς τεχνικούς κανόνες του filmmaking;
Ο Kawin στο βιβλίο του αναφέρει : «Η αποτυχία ενός σκηνοθέτη μπορεί να αποτελεί ταυτόχρονα την πλήρη επιτυχία ενός άλλου.» Ας πάρουμε ένα εμπορικό παράδειγμα στην χρήση των εφέ. Ο David Lynch στη σειρά Τwin Peaks, επιτυγχάνει να αποδώσει το παραφυσικό εν συνοδεία του φόβου και της τρέλας ως πρωταγωνιστικά συναισθήματα μέσω της οπτικοποίησης ενός δωματίου με πάτωμα σκακιέρα, τις εκφράσεις του Μπόμπ την ώρα που κοιτά τον καθρέφτη αποσυρμένος από την πραγματικότητα. Απεναντίας σε μια από τις πιο σύγχρονες παραγωγές, το Stranger Things αποδίδει τα ίδια συναισθήματα μέσω μιας καθαρά σαι-φάι κατασκευής: της μαύρης τρύπας και του upside down. Στο τελευταίο, τα κίνητρα ενσαρκώνονται στη τερατώδη μορφή απωθητικών πλασμάτων ‘’αφύσικου’’μεγέθους και ανατομίας, ενώ στο πρώτο στις εκφράσεις απλών ανθρώπινων προσώπων που μετέχουν στην καθομοίωσιν της φυσικής, πραγματικότητας της οθόνης αυτή τη φορά.
Ποιο από τα δύο παραδείγματα είναι το πιο επιτυχές λοιπόν;
Και η απάντηση δεν είναι παρά : Κανένα ή και τα δύο.«Εξαρτάται από το τι θέλει να πετύχει ο κάθε δημιουργός, με σεβασμό στο τρόπο που επέλεξε για το σκοπό του».
Ο Munsterberg μίλησε για το photoplay, πως εξιστορεί ανθρώπινες αφηγήσεις του εξωτερικού κόσμου, ονομαστικά, χωροχρονικά και αιτιολογικά, προσαρμόζοντας τα γεγονότα σε μορφές του εσωτερικού κόσμου, της προσοχής, της φαντασίας και του συναισθήματος.
Το τι εστί ταινία, λοιπόν, ανάμεσα στην ποικιλία προσεγγίσεων ειδικών και μη, είναι ζήτημα προσωπικό. Και κάθε δημιουργός συνθέτει τη δική του αφήγηση χρωματίζοντας με κοντινά πλάνα τα σημαντικά προς την κρίση του στοιχεία, μιμούμενος τη φυσική διαδικασία της ανάκλησης μέσω των φλάσμπακς προκειμένου να ενεργοποιήσει το συναίσθημα του θεατή, επιτυγχάνοντας μια μερική ταύτιση με την προσωπικότητά του, τα πάθη του και τις ανησυχίες του. Θέλει επομένως να μας μεταδώσει έμμεσα τον προβληματισμό που εκκίνησε την δημιουργία του έργου του.
Και εδώ έρχεται να συμπληρώσει ο Bordwell πως «προκειμένου να καταλάβει κάποιος την τέχνη του κινηματογράφου πρέπει να καταδεχθεί ότι παράγεται τόσο από μηχανές όσο και από ανθρώπους με σκοπούς ανθρώπινους». Εφόσον η δέσμευση προσοχής αποτελεί κομβικό κομμάτι της εμπειρίας της θέασης όπου θα οδηγήσει υποθετικά σε ταύτιση ως εκ τούτου ενσυναίσθηση για τους ήρωες, σε τι πραγματικά εξυπηρετεί το sci-fi στοιχείο;
Υπό τη ρομαντική αυτή οπτική του κινηματογράφου και κάπου ανάμεσα στις συνεχείς τάσεις μας για κατηγοριοποίηση ακόμη και των ταινιών, οφείλουμε να παραδεχθούμε πως τίποτε δεν είναι το ένα και το αυτό. Έτσι, πέραν των μεθοδολογικών στοιχείων, κάποιες ταινίες κατάφεραν μέσω φυσικών αναπαραστάσεων (για κάποιους ονομάζονται κοινωνικές), να αποδώσουν το επιθυμητό μήνυμα ή ιδέα. Άλλες πάλι με οδηγό τη φαντασία, απέδωσαν τη δική τους καλλιτεχνική αφορμή σε ένα καθαρά τεχνητό sci-fi μορφικό πλαίσιο.
Αυτό συνιστά άραγε τη παρούσα παραγωγή «ανίκανη» να χρησιμοποιήσει τεχνηέντως τις κλασσικές κινηματογραφικές τεχνικές ή αποτελεί δημιουργία σε ένα κόσμο που η εντατικοποίηση των ρυθμών ζωής αναλογικά με την αναπτυξιακή ροή ποινικοποιεί άτυπα τη φαντασία;
Η καθηγήτρια Ψυχολογίας, T.Langley σε συνέντευξή της παραθέτει : «Βρίσκω μεγαλύτερες αλήθειες στην επιστημονική φαντασία παρά στις προσπάθειες απομίμησης της πραγματικότητας. Μια συνήθης κριτική ενάντια στην τηλεόραση είναι πως θεωρείται πως καταστέλλει τη φαντασία αφού όλα είναι έτοιμα και παραδομένα σε εσάς. Αλήθεια;
Πόσο συχνά έχετε πιάσει τον εαυτό σας να σκέφτεται την ιστορία αργότερα, το τι θα μπορούσε να είχε συμβεί ή να είχε εξελιχθεί διαφορετικά, αναστοχαζόμενος όλες τις συνδέσεις των γεγονότων βγάζοντας συμπεράσματα;»
Στην ίδια συνέντευξη ο ψυχοθεραπευτής J. Cordona είπε : «Με τον καιρό μαθαίνουμε να εμπιστευόμαστε τους χαρακτήρες, εκτιθέμεθα σε αυτούς και γινόμαστε ευάλωτοι γι’ αυτούς. Δε ξέρουμε πότε μπορεί να προδοθούν ή να πεθάνουν. Υπάρχει λόγος που είμαστε εδώ, επειδή αγαπάμε τα shows και πιστεύουμε πως κατά κάποιο τρόπο συνδεόμαστε με αυτά, επιτρέποντας μια σημαντική σύνδεση σε χρόνο που το έχουμε ανάγκη.»
Οπότε στη δική μας υποκειμενική κρίση με δεδομένους τους στόχους της βιομηχανίας, όπου οι ιδέες δυστυχώς υπόκεινται ανακύκλωση σε ένα μπάντζετ ανέγγιχτων διαστάσεων και καταλήγουν στο ράφι του Yify,… Ναι μπορεί να είναι απλή αποτυχία το Sci-fi… Ας μη ξεχνάμε όμως τη ρομαντική σκοπιά που μας ώθησε να αφιερώσουμε χρόνο και φαιά ουσία σε αυτή τη τέχνη, που ξεπερνά ανά το άτομο, τις προσδοκίες ψυχαγωγίας και χαλάρωσης…
Μπορεί να είναι και μια εν μέρει ασφαλής ταύτιση μέσω συμβολικών χαρακτήρων, αντικειμένων και καταστάσεων, ενθαρρύνοντας -το ανενεργό χάριν της ρουτίνας- στοιχείο της φαντασίας μας να κάνει τις συνδέσεις, επιτρέποντας μας να αποφασίσουμε εμείς πως θα αντιληφθούμε το έργο και τι θα αποκομίσουμε ως τροφή για σκέψη. Άλλωστε εγγύηση δεν είναι η αμοιβαιότητα υπό αυτό το πρίσμα; Ποιος θα κατηγορήσει μια αφήγηση βασισμένη σε φαντασιακά στοιχεία και ποιο έργο θα επιβάλλει σε ποιο σχήμα γνώσεων θα το προσαρμόσουμε;
Προκειμένου όμως να αποφύγουμε την ετικέτα της ασάφειας, θα μιλήσουμε με παραδείγματα. Πως θα μπορούσε να αποδοθεί καλύτερα η φύση των επιλογών μας από τον Μορφέα στο Matrix και τον συμβολισμό του κόκκινου και του μπλέ χαπιού;
Εάν κάποιος έχει καταλήξει για τις προτιμήσεις του, ίσως έχει απωλέσει το Μάτριξ. Ίσως όμως κάθε φορά που χάνουμε το κουράγιο μας έπειτα από μια φορτωμένη μέρα, το κόκκινο χαπάκι να περιφέρεται νοερά γύρω από το μαξιλάρι μας.
Σημασία ενίοτε, δεν έχει η απάντηση, μα η ερώτηση.
Ακόμη, στους X-men η Κοινωνική Ψυχολογία έκανε άτυπα την εμφάνιση της στο υποσυνείδητο μας. Ποιος δε συγκινήθηκε αλλά δε μπόρεσε να εξηγήσει το γιατί, μπροστά στην αντιστροφή του χρόνου της σκηνή του Quicksilver εν συνοδεία του Jim Chroce «time in a bottle»? Σε μια ταινία όπου τα ‘’παραφύσιν τέρατα’’ κερδίζουν την συμπάθεια και την αγωνία μας, όχι για τη μορφή μα για το ποιόν τους , πως ασυναίσθητα καλλιεργείται η αποστιγματοποίηση στις καταστάσεις που λαμβάνουν τόπο καθημερινά; Και αν οι ‘’κακοί ήρωες’’ δικαιολογούνται από τα βάσανα του δικού τους χθες σε μια φαντασιακή ιστορία, τι διαστάσεις παίρνει στο νου μας η συγχώρεση και η αλληλοκατανόηση;
Τέλος, πως θα μπορούσε να αποδοθεί καλύτερα η χρησιμότητα των βασικών συναισθημάτων αρνητικών και μη, και η ζημία της αποφυγής τους μέσω όρθωσης αμυνών, από το Inside Out της Pixar;
Υπάρχει πληθώρα συνδέσεων και παραδειγμάτων. Συνδέσεις που μοιραζόμαστε στο χαρτί μας, στο φίλο μας, στις όποιες αίθουσες που έχουμε δικαίωμα να εκφέρουμε μια άποψη. Στις ταινίες, συγκινούμαστε στα σπίτια μας και είναι θεμιτό. Στην οπτικοποίηση των γεγονότων της καθημερινότητάς μας τι πραγματικά μας συγκινεί και τι μας συν-κινεί;
Άραγε η ψυχαγωγία σταματά εκεί που πέφτουν οι τίτλοι τέλους ή τα καθέκαστα της υπόθεσης που μόλις παρακολουθήσαμε συντηρούνται στη σκέψη μας, κάνοντας παραλληλισμούς με καταστάσεις του σήμερα,του χθες ή και υποθετικά σενάρια του αύριο, διεγείροντας τον αναστοχασμό, προκειμένου να σχηματίσουμε ασυναίσθητα την δική μας ιδέα ως έναυσμα για δημιουργία;
Σε διαδικτυακές ομάδες πάντως, από μπλογκ, ιστοσελίδες, εκδηλώσεις, ακόμη και από την ανάγνωση αυτού του άρθρου, μας συνδέει κάτα κάποιο τρόπο το ενδιαφέρον για τον κινηματογράφο. Επομένως κάποιοι μπορεί να προτιμούν τις κοινωνικές ταινίες ή το Sci-Fi ή και τα δύο ή τίποτα. Η όποια προτίμηση δεν είναι κατακριτέα, μα δρομολογείται από το σκοπό και την στιγμή που θα επιλέξουμε να πατήσουμε το play.
Κείμενο: Μαρίνα Κυβελέα (Lavart)
Πηγές :
Kawin, B. (1992). How movies work. Berkeley: University of California Press.
Bordwell, D. and Thomson, K. (1997): Film Art – Introduction(5th ed. London)
Shimamura, A. (2013). Psychocinematics. New York: Oxford University Press
Themarysue.com. (2018). [online] Available at: https://www.themarysue.com/wondercon-psychology-of-cult-tv/ [Accessed 24 Apr. 2018].
Mixanitouxronou.gr.(2016). [online] Available at: http://www.mixanitouxronou.gr/i-proti-tenia-epistimonikis-fantasias-giristike-70-chronia-prin-o-anthropos-pai-sto-fengari-epese-thima-piratias-apo-ton-tomas-entison-ke-epirease-tous-queen-ke-tous-snashing-pumpkins/’
