Περγαμηνή: η πολυτιμότερη γραφική ύλη

Ποια η ιστορία της περγαμηνής και η εξέλιξη του δέρματος ζώων σε σπουδαία γραφική ύλη;

Σύμφωνα με το σύγγραμμα του Β. Γ. Μανδηλαρά «Πάπυροι και Παπυρολογία», περγαμηνή ονομάζεται το κατεργασμένο δέρμα ζώων που χρησιμοποιήθηκε για γραφική ύλη. Η καταγωγή της περγαμηνής είναι από την Πέργαμο της Μικράς Ασίας όπου και κατασκευαζόταν. Συγκεκριμένα, η περγαμηνή αντικατέστησε τον πάπυρο στην αντιγραφή φιλολογικών κειμένων και εγγράφων. Αυτή η αντικατάσταση έγινε για τους εξής λόγους: 1) οι Αιγύπτιοι είχαν μονοπώλιο τον πάπυρο, 2) ο πάπυρος ήταν εύθρυπτο υλικό, 3) οι Άραβες κατέκτησαν την Αίγυπτο το 641μ.Χ. και 4) το εμπόριο παπύρου γινόταν μέσω θαλάσσιων ταξιδιών όπου υπήρχε κίνδυνος πειρατικών επιδρομών. Συνήθως, γινόταν χρήση δέρματος μοσχαριού, κατσίκας, αρνιού ή προβατίνας. Ήταν κυρίως γνωστή στην Ανατολή, καθώς η χρήση της ξεκίνησε από τους Ίωνες και ανάγεται στην εποχή του Ηροδότου, ο οποίος την αναφέρει ως διφθέρα στο πέμπτο βιβλίο των Μουσών «καὶ τὰς βύβλους διφθέρας καλέουσι ἀπὸ τοῦ παλαιοῦ οἱ Ἴωνες, ὅτι κοτὲ ἐν σπάνι βύβλων ἐχρέωντο διφθέρῃσι αἰγέῃσί τε καὶ οἰέῃσι· ἔτι δὲ καὶ τὸ κατ᾽ ἐμὲ πολλοὶ τῶν βαρβάρων ἐς τοιαύτας διφθέρας γράφουσι». Με βάση μια αρχαία παράδοση, ο Πλίνιος αναφέρει πως η τέχνη της επεξεργασίας δερμάτων άρχισε στη διάρκεια της εξουσίας του Ευμένη Β΄, στα μέσα δηλαδή του 2ου αιώνα π.Χ. που ήταν βασιλιάς της Περγάμου. Με αυτή την τεχνική ήθελε να αναπληρώσει την έλλειψη του παπύρου, αφού ο βασιλιάς της Αιγύπτου δεν έστελνε για να μην δημιουργηθεί μια βιβλιοθήκη, η οποία θα επισκίαζε τη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. Ο όρος περγαμηνή, πάντως, καταγράφεται για πρώτη φορά τον 4ο αιώνα μ.Χ. στη Πέργαμο, όπου ήταν και το κέντρο παραγωγής της. Οι Ρωμαίοι βέβαια χρησιμοποιούσαν τον όρο μεμβράνη (membrana).

Μαρτυρίες για τη χρήση της περγαμηνής και η επικράτησή της

Σύμφωνα με το σύγγραμμα του E. Mioni «Εισαγωγή στην ελληνική παλαιογραφία», υπάρχουν μαρτυρίες για τη χρήση της περγαμηνής στις σάτιρες του Ορατίου, στο Πρός Τιμόθεον του Απόστολου Παύλου και στον Μαρτιάλη που γνώριζε έργα του Ομήρου, του Βιργιλίου, του Κικέρωνα, του Λιβίου και του Οβιδίου, που ήταν γραμμένα σε κώδικες από περγαμηνή. Το αρχαιότερο δείγμα ελληνικής περγαμηνής χρονολογείται τον 2ο αιώνα π.Χ., το οποίο βρέθηκε στη Μεσοποταμία και περιείχε ένα πωλητήριο συμβόλαιο γραμμένο στα ελληνικά. Περίπου είκοσι περγαμηνά σπαράγματα χρονολογούνται στον 3ο και στις αρχές του 4ου αιώνα. Κυρίως σε περγαμηνή γράφονταν ιερά κείμενα αλλά και κοσμικά έργα, από τα οποία, τα περισσότερα που σώθηκαν, ανήκαν στον 5ο αιώνα, ενώ τον 6ο αιώνα σώζονται σχεδόν ακέραια. Τον 6ο αιώνα, η περγαμηνή ξεκίνησε να αποτελεί συνηθισμένη γραφική ύλη. Επίσης, περίφημοι ήταν οι λατινικοί κώδικες του Βιργιλίου. Μετά την κατάκτηση της Αιγύπτου από τους Άραβες το 641 μ.Χ., οι άνθρωποι προτίμησαν τη χρήση της περγαμηνής αντί του παπύρου, παρόλο που ήταν πιο ακριβή. Έτσι, επιβλήθηκε η χρήση της τον 7ο αιώνα και επικράτησε έως τον 13ο αιώνα, όπου και αντικαταστάθηκε από το χαρτί.

Τρόπος επεξεργασίας δέρματος και η τελική μορφή της περγαμηνής

Η περγαμηνή, για να μπορέσει να αντέξει τη γραφή, έπρεπε να δεχθεί μια συγκεκριμένη επεξεργασία. Ειδικότερα, όταν το μοσχάρι ή η κατσίκα κυοφορούσε, πριν ακόμα το μωρό αποκτήσει κόκκαλα, το σκότωναν μέσα στην κοιλιά της μητέρας και έπειτα έπαιρναν το δέρμα τους και το άπλωναν σε ένα τελάρο. Αρχικά, μετά την εκδορά, τοποθετούσαν το δέρμα στον ασβέστη ή στο γάλα για τρεις ημέρες, ύστερα το κρατούσαν σε μια λεκάνη με νερό. Το έξυναν με ξυράφι και από τις δύο μεριές και το άφηναν να ξεραθεί. Με ελαφρόπετρα αφαιρούσαν τις τρίχες και τα εναπομείναντα νεύρα. Αποτελούσε σημαντική διαδικασία, καθώς χωρίς την ελαφρόπετρα δεν θα μπορούσαν να διαβάσουν τα γράμματα ούτε θα διαρκούσαν για πολύ. Υπήρχαν δύο πλευρές: η εσωτερική που ονομαζόταν ἐχέσαρκον και αποτελούσε την καλύτερη επιφάνεια γραφής, καθώς ήταν μαλακή, λεπτή και λευκή και η εξωτερική που ονομαζόταν ἐχέτριχον. Η καλή επεξεργασία είχε ως αποτέλεσμα τη μαλακότητα, τη λεπτότητα και το λευκό χρώμα της περγαμηνής. Η περγαμηνή εξαιρετικής ποιότητας από τα αγέννητα μοσχάρια ονομαζόταν charta virginea < παρθένο χαρτί. Ανάλογα με το τι φροντίδα λάμβανε η κάθε περγαμηνή, καθοριζόταν η αξία της στην αγορά∙ όσο πιο καλά επεξεργασμένη (vellum) τόσο πιο ακριβή. Το κομμάτι του δέρματος ήταν διπλωμένο στη μέση, χάρασσαν γραμμές πριν γράψουν επάνω και χρησιμοποιούσαν φτερό χήνας που το βουτούσαν σε μελάνι για να γράψουν. Χάρασσαν τις μικρογραφίες και τις έβαφαν με μελάνι. Τα βιβλία που διέθεταν περγαμηνά φύλλα ήταν ξύλινα εξωτερικά με μεταλλικές ή χρυσές μικρογραφίες. Τα έραβαν και τα έκλειναν με κλείθρο.

Διαβάστε επίσης:

Οι μυστικές «ρίζες» του βιβλίου

Κείμενο: Δήμητρα Γκαμπλιά (Lavart)

Πηγές πληροφοριών: 1, 2, Β. Γ. Μανδηλαράς «Πάπυροι και Παπυρολογία», 4 E. Mioni «Εισαγωγή στην ελληνική παλαιογραφία»

Πηγές εικόνων: 1, 2, 3