Οι λέξεις μετράνε – Έμφυλες διαστάσεις στη γλώσσα
Έμφυλες διακρίσεις, σεξισμός, προσβλητικές συμπεριφορές που δέχονται τόσο οι γυναίκες αλλά και οι άνδρες εξαιτίας του φύλου τους. Πρακτικές που σε σχέση με το παρελθόν είναι πια αρκετά αμβλυμένες-οι κοινωνίες εξάλλου χωρίς αμφιβολία προχωράνε μπροστά έστω και με αργά βήματα-δεν έχουν ωστόσο εξαλειφθεί πλήρως. Εμείς οι ίδιες, ο φίλος ή ή φίλη μας πιθανόν κάποια στιγμή στη ζωή μας να αντιμετωπίσουμε μια τέτοια συμπεριφορά, μια έμφυλη διάκριση, φυσικά και από το ίδιο το κράτος, ακόμα κι εκεί που δεν το περιμένουμε.
Αν κάποιος βρεθεί σήμερα σε μια δημόσια υπηρεσία, 20 χρόνια μετά την αυγή του 21ου αιώνα, αν είναι αρκετά ευαισθητοποιημένος ή ενημερωμένος, με θλίψη και πιθανόν με έκπληξη να διαπιστώσει πως η γλώσσα των δημόσιων και διοικητικών εγγράφων βρίθει έμφυλων διακρίσεων. Αν μάλιστα πρόκειται για γυναίκα που θέλει να υποβάλει κάποια αίτηση, στο τέλος του εγγράφου θα δει στη θέση της υπογραφής τη λέξη «ο αιτών» ή ο «ο υπογράφων», σαν να είναι εξ ορισμού δεδομένο πως άντρας είναι αυτός που θα συνδιαλλαγεί με το δημόσιο.
Το φαινόμενο αυτό, που εδώ και κάποια χρόνια άρχισε να μελετάται όλο και πιο σοβαρά από γλωσσολόγους και κοινωνιολόγους, ονομάζεται γλωσσικός σεξισμός και φυσικά δεν συναντάται μονάχα στις δημόσιες υπηρεσίες, αλλά και στα ΜΜΕ, στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, σε εργασιακούς χώρους, ακόμη και στις καθημερινές μας συνομιλίες, χωρίς πολλές φορές καν να το συνειδητοποιούμε. Οι ειδικοί λένε πως συνδέεται με δύο παραμέτρους που η πρώτη έχει να κάνει με την ίδια τη δομή μιας γλώσσας -όταν έχουμε να κάνουμε με γλώσσες με διπολική γραμματική αναφορά στο φύλο (αρσενικό και θηλυκό γένος), όπως συμβαίνει και με την ελληνική γλώσσα- ενώ η δεύτερη με κάτι βαθύτερο, πιο κρυφό και πολύ πιο σοβαρό: τις ίδιες τις έμφυλες διακρίσεις και προκαταλήψεις αλλά και τους κοινωνικούς ρόλους που αποδίδονται σε κάθε φύλο, τις συμπεριφορές δηλαδή που αναμένεται κοινωνικά να υιοθετηθούν ως να παρουσιάζουν τη ζωή του κάθε άνθρωπος βάσει του βιολογικού του φύλου[1].
Τα παραδείγματα δεν είναι λίγα. Αν αντιστρέψουμε εξάλλου τη γνωστή ρήση του Βίτγκενστάιν: «Τα όρια της γλώσσας μου σημαίνουν τα όρια του κόσμου μου» [2] τότε μας προσφέρεται και μια ακόμη διαπίστωση: «Τα όρια του κόσμου μας καθορίζουν τα όρια της γλώσσας μας». Τι συμβαίνει, λοιπόν; Αν σύμφωνα με τις έμφυλες διακρίσεις και τα στερεότυπα υπάρχουν ανδρικά και γυναικεία επαγγέλματα, η γυναίκα είναι το «ασθενές φύλο», ο άνδρας είναι βαρύς χωρίς ίχνος αδυναμίας και η γυναίκα του είναι κτήμα του, τότε μάλλον δεν πρέπει να μας παραξενεύουν λέξεις και εκφράσεις όπως: «η Γιώργαινα», δηλαδή η γυναίκα του Γιώργου, η «σκύλα, η φοράδα» και άλλα παρόμοια «κοσμητικά» επίθετα που τα συναντάμε μόνο στο θηλυκό γένος, όπως συναντάμε ως συνώνυμα του λήμματος «άνδρας», λέξεις όπως «παλικάρι, αντρειωμένος, γενναίος», που αναμφισβήτητα έχουν μια θετική χροιά[3].
Αλλά και στα ΜΜΕ η κατάσταση δε φαίνεται να είναι καλύτερη. Πολύ συχνά τίτλοι άρθρων και ρεπορτάζ που αναφέρονται σε γυναίκες περιέχουν λεξιλόγιο που τονίζει ιδιαίτερα τη σεξουαλική τους υπόσταση ή μόνο αυτή, δημιουργώντας έτσι έντονο γλωσσικό σεξισμό. Σεξισμό που στην πραγματικότητα πηγάζει από τα όρια του «κόσμου», μεγάλου μέρους ανθρώπων που θέλουν τη γυναίκα αποκλειστικά σύμβολο του σεξ και αντικείμενο του πόθου (τους) και τίποτα παραπάνω.
Περνώντας στην (ελληνική) δημόσια διοίκηση, διαπιστώνεται πως κι εκεί ο γλωσσικός σεξισμός βασιλεύει. Δεν είναι μόνο η απλή δική μας παρατήρηση ως συναλλασσόμενων αλλά έρευνες, όπως αυτή της Γενικής Γραμματείας Ισότητας, που κατέληξε στο συμπέρασμα αυτό[4]. Σχετικά παραδείγματα; Σε επίσημα έγγραφα Υπουργείων, αναφέρεται στην έρευνα, πολλές κατηγορίες εργαζομένων, αναφέρονται μόνο στο αρσενικό γένος, όπως «οι κοινωνικοί λειτουργοί, οι χειριστές, οι οδοντοτεχνίτες» ή «ο μαθητής, ο καθηγητής, ο διδάσκων, ο προϊστάμενος», ενώ η χρήση και των δύο τύπων, όπως «ο πρέσβης, η πρέσβειρα» δεν είναι καθόλου συχνή.
Έπειτα από όλα αυτά, το ερώτημα είναι προφανές: «Μπορεί να αλλάξει κάτι;». Η απάντηση μπορεί να είναι κλασική έως γραφική αλλά καθόλου κενή. Μπορεί να αλλάξει, εάν αλλάξουμε νοοτροπία, εάν ο σεξισμός εξοβελιστεί πραγματικά από την ίδια την κοινωνία, αυτό θα αποτυπωθεί και στη γλώσσα. Μέχρι τότε βέβαια μπορούμε να ελπίζουμε και σε κάποιες άμεσες και πρακτικές πρωτοβουλίες, όπως στον Οδηγό χρήσης μη σεξιστικής γλώσσας στα διοικητικά έγγραφα της Γενικής Γραμματείας Ισότητας των Φύλων, στον παρόμοιο οδηγό που εξέδωσε και το Παρατηρητήριο Ισότητας Κύπρου αλλά και στις Κατευθυντήριες Οδηγίες για Ευαισθητοποιημένη ως προς το Φύλο Γλώσσα που κυκλοφόρησε ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών.
Ο δρόμος για την πλήρη χρήση μιας γλώσσας συμπεριληπτικής(gender inclusive language), που θα λαμβάνει υπ’ όψιν της και τα δύο φύλα ή και τα άτομα που δεν αισθάνονται πως ανήκουν στο δυαδικό φύλο, πιθανόν δεν είναι εύκολος. Οι σεξιστικές εκφάνσεις που ασυναίσθητα ίσως χρησιμοποιούμε ακόμη και στις καθημερινές μας συνομιλίες θα εξαλειφθούν, μόνο αν συνειδητοποιήσουμε βαθιά πως και οι λέξεις μετράνε.
Κείμενο: Ανθή Γιάγκα (Lavart)
[1] Μαραγκίδου. Μ., (2019), Είναι τα Ελληνικά Σεξιστική Γλώσσα;, διαθέσιμο στο: https://www.vice.com/gr/article/kzmaee/einai-ta-ellhnika-se3istikh-glwssa
[2] Wittgenstein., L., (1961) Tractatus Logico-Philosophicus, μετάφρ. D. F. Pears & B. F. McGuinnes, London: Routledge & Kegan Paul
[3] Πολίτης. Π., Γλωσσικός σεξισμός και Μέσα, Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα Α.Π.Θ.
[4] Γκασούκα., Μ., Γεωργαλλίδου., Μ. ,(2018), Οδηγός χρήσης μη σεξιστικής γλώσσας στα διοικητικά έγγραφα, Γενική Γραμματεία Ισότητας των Φύλων
