Είναι γεγονός ότι ζούμε σε έναν κόσμο άκρως σημειωτικό. Τι είναι όμως η σημειωτική και πώς σχετίζεται με τον γνωστό σε όλους μας, Umberto Eco;
Λίγα λόγια για τον Umberto Eco
Για όσους δεν γνωρίζουν αρκετά στοιχεία για την ζωή του, ο Umberto Eco υπήρξε διάσημος Ιταλός μυθιστοριογράφος, δοκιμιογράφος, κριτικός λογοτεχνίας και… σημειολόγος. Έγινε παγκόσμια γνωστός το 1980 με το πρώτο του μυθιστόρημα «Το όνομα του Ρόδου», που μεταφράστηκε σε 43 γλώσσες (ανάμεσά τους και τα ελληνικά) και πούλησε περισσότερα από 10 εκατομμύρια αντίτυπα.
Από το 1962, ο Έκο ανέπτυξε τη δική του θεωρία στη Σημειολογία, προσπαθώντας να ερμηνεύσει τους πολιτισμούς μέσω των συμβόλων, όπως η γλώσσα, οι θρησκευτικές εικόνες, η μουσική, η κυκλοφοριακή σήμανση κλπ. Υποστήριξε ότι η σημειολογία – ή σημειωτική – δεν αποτελεί απλό παράρτημα της γλωσσολογίας ή της φιλοσοφίας, αλλά μία αυτοτελή επιστήμη που προβάλει την αξίωση να αγκαλιάσει όλους τους τομείς του πολιτισμού. Έγραψε περισσότερα από 20 βιβλία επί του θέματος, με πιο γνωστά το «Ανοιχτό Έργο» («Opera aperta», 1962), «Κήνσορες και Θεράποντες» («Apocalittici e integrati»,1964), «Η απούσα δομή» («La struttura assente», 1968), «Θεωρία σημειωτικής» (1975) και το εκλαϊκευτικό «Η σημειολογία στην καθημερινή ζωή» (1975).
Εισαγωγή στη σημειωτική
Για τον Ferdinand de Saussure σημειωτική ονομάζεται η «επιστήμη που μελετά την ύπαρξη των σημείων στην κοινωνία». Με πιο απλά λόγια, η σημειωτική αναγνωρίζει ότι τα πάντα γύρω μας είναι σημεία (δηλαδή φέρουν κάποιο νόημα) και πως ό, τι μας περιβάλλει έχει κάποια σημασία που μπορεί να μεταβάλλεται ανάλογα με το πλαίσιο. Η επιστήμη αυτή μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε ότι κανένα «σημείο» δεν είναι αυθαίρετο. Για παράδειγμα, η γραμματοσειρά που επιλέγουμε ή τα χρώματα στα ρούχα που φοράμε είναι συνειδητές επιλογές που φανερώνουν κάτι σε αυτόν που επιχειρεί να διαβάσει τον «κώδικά» μας. (Πηγή: Η ανάγνωση των εικόνων. Η γραμματική του οπτικού σχεδιασμού, Kress Gunther, Leeuwen Theo. Van)
Η θεωρία του Umberto Eco για την σημειωτική
Το σημείο αναφοράς στην θεωρία του Eco είναι το γεγονός ότι και στους βιομηχανοποιημένους, αλλά και στον φυσικούς πολιτισμούς, τα ανθρώπινα όντα εξελίσσονται μέσα σε ένα «σύστημα από συστήματα σημείων».
Ένα ιδιάζον χαρακτηριστικό της θεωρίας του Umberto Eco είναι ότι: επιπρόσθετα στις λέξεις και την γλώσσα, κάνει λόγο επίσης, και στα μη-λεκτικά ή ακόμα και στα φυσικά σημεία.
Από τις πολυάριθμες σημασίες που υπάρχουν στα λεξικά για τον όρο «σημείο», ένας κατανοητός ορισμός είναι ο εξής: «Ένα σημείο χρησιμοποιείται για να μεταφέρει πληροφορία, να πει ή να υποδείξει κάτι που κάποιος ξέρει και θέλει και οι άλλοι να το μάθουν» (Eco, 1988). To σημείο είναι μέρος του ακόλουθου μοντέλου επικοινωνίας:
πηγή – πομπός – κανάλι – μήνυμα – αποδέκτης
Οι κώδικες
Στην διαδικασία της σημασιοδότησης, ο κώδικας είναι πρωταρχικό στοιχείο. Για παράδειγμα, εάν κάποιος πει: «Viens ici» σε έναν φίλο, εκείνος θα καταλάβει μόνο εάν μιλάει γαλλικά. Ο πομπός και ο δέκτης πρέπει να κατέχουν έναν κοινό κώδικα που είναι «μία σειρά από κανόνες που θα επιτρέψουν σε κάποιον να συνεισφέρει σε μια νοηματοδότηση ενός σημείου» (Eco, 1988).
Οι κώδικες είναι απαραίτητοι σε κάθε επικοινωνιακή δραστηριότητα. Υπάρχουν τόσοι διαφορετικοί κώδικες (γλωσσικοί και μη) όσες και οι δραστηριότητες και τα διαφορετικά πλαίσια. Για παράδειγμα, ο κώδικας της ιατρικής σημειωτικής (η μελέτη των συμπτωμάτων) είναι αυτό που επιτρέπει στον γιατρό να καταλήξει στο ότι ο στομαχόπονος του ασθενή είναι στην πραγματικότητα πρόβλημα στο συκώτι.
Η σχέση της σημειωτικής του Umberto Eco με την γλώσσα
Δύο επιπλέον όροι που παίζουν κεντρικό ρόλο στην επιστήμη της σημειωτικής είναι το «σημαίνον» και το «σημαινόμενο». Ως «σημαινόμενο» ορίζεται: το αντικείμενο αναφοράς, δηλαδή το πράγμα στο οποίο αναφέρεται μία λέξη. Ως «σημαίνον» ορίζεται το σύνολο των φθόγγων που αποτελούν μία λέξη. Για παράδειγμα, στην λέξη «καρέκλα» το σημαινόμενο είναι η ιδέα του επίπλου πάνω στο οποίο καθόμαστε, ενώ το σημαίνον είναι οι φθόγγοι k-a-r-e-k-l-a.
Ένα εύκολο και κλασσικό παράδειγμα για την κατανόηση των πανταχού παρόντων σημείων είναι η πινακίδα του STOP. Οποιοσδήποτε είναι σε θέση να κατανοήσει το συμβολισμό και την σημασία πίσω από το καθιερωμένο αυτό αντικείμενο. Ωστόσο, κάποια πράγματα ενδέχεται να έχουν διαφορετικές σημασίες, αναλόγως με το εκάστοτε πλαίσιο (context). Για παράδειγμα, το κόκκινο χρώμα, άλλοτε συμβολίζει την αγάπη και άλλοτε τον κίνδυνο.
Τέλος, είναι σημαντικό να θυμόμαστε πως, εάν δεν τοποθετήσουμε το σημείο μέσα σε πλαίσιο, τότε συνήθως χάνει το νόημά του. Τα φθαρμένα ρούχα από μόνα τους μπορεί να μην σημαίνουν κάτι, ωστόσο, εάν τα δούμε φορεμένα σε έναν άνθρωπο μέσα σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο, μπορεί να βγάλουμε συμπεράσματα για την οικονομική του κατάσταση ή την κοινωνική του θέση.
Κείμενο: Εύη Καλαϊτζή (Lavart)
