«Όλοι θέλουν να αλλάξουν τον κόσμο, αλλά κανένας δεν θέλει να αλλάξει τον εαυτό του»
Μια μέρα όπως η σημερινή γεννήθηκε στο «Φωτεινό Ξέφωτο» της Ρωσίας ο Λέων Τολστόι, ο συγγραφέας της «Άννα Καρένινα», των «Κοζάκων» και της «Ανάστασης». Το έργο του εκείνο ωστόσο που ταρίχευσε μια σκελίδα της ανθρώπινης ιστορίας και νόησης, της ψυχής και του πάθους που υπαγορεύουν την σκέψη και δράση, δημοσιεύτηκε το 1869. Ακούει στο όνομα «Πόλεμος και Ειρήνη».
Το «Πόλεμος και Ειρήνη» δεν αποτελεί ένα ιστορικό μυθιστόρημα. «Δεν είναι νουβέλα, δεν είναι ποίημα και οπωσδήποτε όχι ένα ιστορικό χρονικό. Αποτελεί αυτό που ο δημιουργός του ήθελε να είναι και μπόρεσε να εκφράσει στη μορφή που αυτό εκφράστηκε». Αυτά είναι τα λόγια του Λέων Τολστόι για το έπος του, ένα έργο που επικεντρώνεται στους ανθρώπους των οποίων οι ζωές σμιλεύτηκαν, τσαλακώθηκαν, μελάνιασαν και καταστράφηκαν από τον πόλεμο του Ναπολέοντα κατά της Ρωσίας. Για τον Τολστόι, εξάλλου, η ιστορική νουβέλα δεν τοποθετεί απλώς μια χορεία ανδρείκελων μπροστά από ένα πανό αληθινών γεγονότων, αντίθετα, προσπαθεί να αναλύσει και να ερευνήσει τις συνθήκες και τα γρανάζια που λειτουργούν πίσω από το κουκλοθέατρο -θέτει ένα φιλοσοφικό διακύβευμα που προΐσταται της γραμμικής εξιστόρησης των γεγονότων και της απλής αφήγησης. Ο Τολστόι θέλει να εξηγήσει γιατί και πως, αναφέροντας πρώτα τι, πού, πότε και ποιοι. Ο πρωτεύων σκοπός του έργου δεν είναι να ψυχαγωγήσει ή να τέρψει αλλά να καθοδηγήσει, να παιδέψει και να λειτουργήσει ως όχημα γνώσης και σκέψης. Έτσι, σε ένα καστ με πάνω από 500 χαρακτήρες, η άτεχνη αλλά ενθουσιώδης Natasha Rostov, ο εξουθενωμένος από τον κόσμο πρίγκηπας Andrew Bolkonsky και ο ιδεαλιστής Pierre Bezukhov εγκολπώνουν την φιλοσοφία του Ρώσου συγγραφέα για την ανθρώπινη φύση: μέσα στην αντίθεσή τους συγκεντρώνουν μέσα τους εκείνα τα ιδιαίτερα στοιχεία που τους ξεχωρίζουν ως χαρακτήρες-πυλώνες, αποτελούν δε τα νησιά δίπλα στους σκοπέλους των υπολοίπων, θραύσματα γης μπροστά σε μια αιωνίως αχόρταγη θάλασσα.
Έχει ειπωθεί πολλές φορές πως ο «Πόλεμος και Ειρήνη» είναι ένα έργο δίχως ήρωες -όχι αξιωματικοί και ιππότες, όχι βασίλισσες και ρίγες, μονάχα πιόνια σε μια ραγισμένη σκακιέρα. Μελετώντας τα γραπτά του πρεσβευτή της Σαρδηνίας στην Αγία Πετρούπολη, Joseph de Maistre, ο Τολστόι παγίωσε και στερέωσε την άποψή του για την ισχύ της ανθρώπινης βούλησης σε μια βάση αποκρυσταλλωμένων απόψεων που έχουν ζυμωθεί ξανά και ξανά: δεν είναι η ατομική θέληση που θα πλάσει και θα καθορίσει τη ροή των ιστορικών γεγονότων. Δεν είναι ο Μέγας Φρειδερίκος ούτε ο Ναπολέων που χαράζουν τις σελίδες της ιστορίας με ανεξίτηλο μελάνι. Όχι, ο οδηγός του σκάφους είναι ο ίδιος ο ωκεανός τον οποίο διανύουμε, ένας ωκεανός συνθηκών και επιλογών, ένα πρωτεϊκό κύμα πιθανοτήτων που δεν σταματά να αφηνιάζει. Δεν σταματά να λυσσομανά.
Η ροή του έπους διακόπτεται συχνά για τους φιλοσοφικούς αναστοχασμούς του συγγραφέα για την φύση της ιστορίας και του πολέμου, και αυτοί είναι, τελικά, ο πυρήνας του έργου. Πλαισιωμένοι από την περιγραφή της ρωσικής βουκολικής φύσης και την αφήγηση της καθημερινότητας της ρωσικής αριστοκρατίας, οι λεπτοί διαπληκτισμοί, τα κουτσομπολιά και οι δολοπλοκίες συντρίβονται μπροστά στην θέα του απαράμιλλου χάους: διότι η ειρήνη δεν μπορεί να συλλάβει την ανεξέλεγκτη φύση του πολέμου, του πολέμου που διατρέχει και διαπερνά κάθε πτυχή της ανθρώπινης επικοινωνίας και συνύπαρξης.
Και εδώ διαφαίνεται, εν τέλει, η μαεστρία με την οποία ο Λέων Τολστόι δίνει πνοή στον κόσμο του, αφού οι αναγνώστες των έργων του δεν χρειάζεται να είναι εξοικειωμένοι με τις συγκεκριμένες περιόδους και τα ιστορικά γεγονότα που υπαγορεύουν το τέμπο στο οποίο χορεύουν οι χαρακτήρες του. Η νοητή μεταφορά στον κόσμο που χτίζει είναι τόσο ύπουλη και απαράμιλλη, τόσο ανεπαίσθητη και ολοκληρωτική στην ικανότητά της που ο αναγνώστης δεν αναρωτιέται ποτέ πότε και πώς αυτή μεσολάβησε. Και αν και όταν το αντιληφθεί, από μόνος του θα προτιμήσει να ξεχάσει την διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σε έπος και ζωή, ανάμεσα στον πόλεμο και την ειρήνη.
Κείμενο: Νικήτας Διαμαντόπουλος (Lavart)
