Μεταξύ τέχνης και βεβήλωσης
Graffiti < graffito < graffiare (λατ. χαράσσω) < γράφω
Ήδη από την αρχαιότητα, όπως δηλώνει και ο όρος, τα graffiti ήταν σημάδια, χαράγματα, σκαλίσματα πάνω σε επιφάνειες. Σήμερα, στο άκουσμα της λέξης, που αναφέρεται στην αναγραφή κειμένου ή τη ζωγραφική σε δημόσιους χώρους, το κοινό τείνει να διχάζεται. Από τη μία, πολλοί τα συνδέουν με το βανδαλισμό, τη βεβήλωση και τη φθορά δημόσιας και ιδιωτικής περιούσιας· από την άλλη, υπάρχουν και εκείνοι που αυτόματα σκέφτονται έργα τέχνης, ίχνη μέσα στις πόλεις, άλλοτε «βουβά», άλλοτε «λαλίστατα», που σκοπό έχουν να εκφράσουν απόψεις, να κινητοποιήσουν, να αφυπνίσουν ή να συγκινήσουν.
Πού σταματά, όμως, η τέχνη και πού ξεκινά η καταστροφή;
Από τους αρχαίους προγόνους… στη hip hop κουλτούρα
Η ιστορία μας δείχνει ότι οι άνθρωποι ανέκαθεν είχαν την τάση να αφήνουν τα σημάδια τους πάνω σε διάφορες επιφάνειες. Έτσι, είτε μιλάμε για τις παλαιολιθικές σπηλαιογραφίες στην Αλταμίρα και το Λασκώ, είτε για τα χαράγματα και τις επιγραφές σε αγγεία και δημόσια κτήρια της Αρχαίας Ελλάδας, που ανέφεραν τίτλους ιδιοκτησίας και εμπορικές σημειώσεις, αλλά και προσβολές, συνθήματα, υβριστικά και ερωτικά σχόλια, η λογική είναι η ίδια. Και χωρίς να το καταλάβουμε, φτάσαμε από τις ερωτικές εξομολογήσεις της Πομπηίας και τα οπαδικά συνθήματα των Πράσινων και των Βένετων της Κωνσταντινούπολης, στις περίφημες τοιχογραφίες των «Los Tres Grandes» και στο κίνημα του Mexican Muralism, το οποίο αποτέλεσε βασικό εκφραστικό μέσο της Μεξικανικής Επανάστασης.
Κατά τον ίδιο τρόπο, στα τέλη της δεκαετίας του ’60, η φωνή των φυλετικών μειονοτήτων των Η.Π.Α. βρήκε διέξοδο μέσω του graffiti, πλέον όπως το ξέρουμε σήμερα, και της hip hop μουσικής. Πρωτοστάτες θεωρούνται οι Cornbread και Cool Earl, οι οποίοι ξεκίνησαν να γράφουν τα ονόματά τους με σπρέι σ’ όλη τη Φιλαδέλφεια, ενώ το πρωτοποριακό αυτό κίνημα δεν άργησε να κάνει την εμφάνισή του και στις συνοικίες της Νέας Υόρκης, όπου οι writers άρχισαν να αφήνουν το στίγμα τους («tags») στον υπόγειο σιδηρόδρομο, υπογράφοντας με το ψευδώνυμο και τον αριθμό του σπιτιού τους. Ένας από τους διασημότερους writers της περιόδου ήταν και ο Ελληνοαμερικάνος TAKI183.
Η λεπτή γραμμή
Η ελευθέρια έκφρασης, οι αμέτρητοι καμβάδες που προσέφεραν οι μεγαλουπόλεις, αλλά και οι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες της εποχής οδήγησαν στην ταχύτατη ανάδειξη του graffiti ως ένα νέο είδος τέχνης, με δικό του λεξιλόγιο, αισθητική, θεματικές και τεχνικές, ενώ πλέον μπορούμε να διακρίνουμε και διαφορετικές κατηγορίες, όπως είναι το καλλιτεχνικό, το εκφραστικό-υπαρξιακό ή το graffiti διαμαρτυρίας και εξέγερσης. Ιδιαίτερα το τελευταίο, ορμώμενο κυρίως από την εκάστοτε πολιτική πραγματικότητα, κερδίζει συνεχώς έδαφος, αφού σκοπός του είναι να εκφράσει τη δυσαρέσκεια και να ασκήσει κριτική.
Ωστόσο, αυτές ακριβώς οι κατηγορίες, που χρησιμοποιούν κατά βάση λέξεις και όχι τόσο εικόνες ως εκφραστικό μέσο, είναι ίσως που έχουν οδηγήσει μεγάλο μέρος του κοινού στο να βλέπει τα graffiti ως ωμές πράξεις βανδαλισμού, ξεχνώντας την καλλιτεχνική τους υπόσταση και αδιαφορώντας για τα μηνύματα που θέλουν να περάσουν οι writers. Αυτό συμβαίνει, επίσης, επειδή πολλοί συγχέουν τα tags με τα συνθήματα, τα οποία όμως δεν είναι ανήκουν στην κατηγορία των graffiti και τα οποία πολλές φορές έχουν χρησιμοποιηθεί για την καταστροφή δημόσιας και ιδιωτικής περιουσίας.
Γιατί, δυστυχώς, ο βανδαλισμός, είτε ως επιπόλαιη είτε ως στοχευμένη ενέργεια, υφίσταται, με συχνότερα θύματά του αρχαία και σύγχρονα μνημεία και δημόσια κτήρια. Στη Θεσσαλονίκη, για παράδειγμα, τον Ιανουάριο του 2019, το μνημείο του παλιού Εβραϊκού Νεκροταφείου, εντός του Α.Π.Θ., υπέστη πολλαπλές ζημιές, μεταξύ των οποίων και η αναγραφή συνθημάτων και συμβόλων με σπρέι, ενώ παρόμοια επίθεση είχε δεχθεί και το μνημείο του Ολοκαυτώματος στην Πλατεία Ελευθερίας, το 2011. Στην Αθήνα, ακόμη, συχνό στόχο αποτελεί το μνημείο του Λυσικράτους στην Πλάκα ή η Στοά του Αττάλου στο Θησείο, ενώ δεν μπορούμε να μην αναφέρουμε το βανδαλισμό του μνημείου του Παύλου Φύσσα στο Κερατσίνι, το 2015.
Art is not a crime
Παρόλα αυτά, η παρεκκλίνουσα φύση των graffiti αποτελεί βασικό γνώρισμα της κουλτούρας τους. Και το γεγονός ότι δεν υφίστανται ουσιαστική λογοκρισία, παρά αφήνουν τον κάθε μεμονωμένο περαστικό και θεατή να τα «διαβάσει» και να τα ερμηνεύσει, εντείνει τη μοναδικότητά τους ως κίνημα τέχνης. Τα graffiti που κοσμούν σήμερα τοίχους ανά τον κόσμο είναι αναρίθμητα. Πόλεις, όπως το Λονδίνο, το Βερολίνο και το Σάο Πάολο θεωρούνται ζωντανά μουσεία, καθώς βρίθουν έργων της street art. Αλλά και μια ματιά δίπλα μας αρκεί για να θαυμάσουμε ανάλογες δημιουργίες στους δρόμους της Θεσσαλονίκης και της Αθήνας.
Αναμφίβολα (και αναπόφευκτα πολλές φορές), αυτή η παρεξηγημένη τέχνη του δρόμου συνυφαίνεται με την έννοια της πόλης και κατορθώνει να ανοίγει εικονικούς διαλόγους μεταξύ του δημιουργού και του θεατή, τόσο άμεσα όσο καμία άλλη ίσως μορφή τέχνης. Και δε θα μπορούσαμε να πούμε ότι μας δυσαρεστεί το να ερχόμαστε καθημερινά σε επαφή με τοίχους ζωντανούς, που έχουν κάτι να μας πουν. Αρκεί, βέβαια, αυτή η επιθυμία για έκφραση να μην φτάνει να γίνεται ανεξέλεγκτη και να υποβαθμίζει τη σημασία σημαντικών μνημείων ή δημοσίων έργων, καθώς και την αναγκαιότητα αυτά να μείνουν άθικτα.
Σε κάθε περίπτωση, όμως, οφείλουμε να αναγνωρίσουμε τη σπουδαιότητα αυτών των καλλιτεχνών που κάνουν τις βόλτες μας πολύ πιο ενδιαφέρουσες και λιγότερο… άχρωμες.
Κείμενο: Μαρίλη Αγάθου (Lavart)
Φωτογραφίες: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7
Διαδικτυακές πηγές: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11
Βιβλιογραφία:
Ζαϊμάκης, Γ. 2013. «Η ετερογλωσσία του γκράφιτι στην ποιοτική έρευνα: Μεθοδολογικές διασταυρώσεις σε ανοίκειους κοινωνικούς κόσμους». Στο Δυνατότητες και όρια της μείξης των μεθοδολογιών στην κοινωνική ψυχολογία και εκπαιδευτική έρευνα: Επιστημολογικά και ερευνητικά ζητήματα των προοπτικών διεύρυνσης του ερευνητικού σχεδιασμού. Επιμ. Μ. Πουρκός. Αθήνα: 531-552.
Ζαϊμάκης, Γ. 2015. «Φωνές διαμαρτυρίας στους δρόμους της πόλης. Προσλήψεις της κρίσης μέσα από το εκφραστικό-υπαρξιακό γκράφιτι». Στο Κοινωνιολογική Επιθεώρηση 2-3. Επιμ. Α. Βακάλη. Αθήνα: 119-143.
Ορλάνδος, Α. Κ., & Βρανούσης, Λ. 1973. Τα χαράγματα του Παρθενώνος: ήτοι επιγραφαί χαραχθείσαι επί των κιόνων του Παρθενώνος κατά τους παλαιοχριστιανικούς και βυζαντινούς χρόνους. Αθήναι: Ακαδημία Αθηνών.
MacNaughton, A. 2006. London street art. Munich; New York: Prestel.
