Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (World Health Organization, 2018), η νευροεκφυλιστική νόσος του Alzheimer πλήττει περίπου 46,8 εκατομμύρια ανθρώπους παγκοσμίως και προβλέπεται ότι έως το 2050 ο αριθμός αυτός θα τριπλασιαστεί.
Η νόσος του Alzheimer είναι η πιο κοινή μορφή άνοιας και χαρακτηρίζεται από μειωμένες γνωστικές λειτουργίες (μνήμη, οπτικές-χωρικές δεξιότητες, γλωσσική δυσλειτουργία), απουσία συναισθηματικού ελέγχου, κοινωνική απομόνωση και νευροψυχιατρικά συμπτώματα όπως απάθεια, κατάθλιψη και σύγχυση. Τα άτομα χάνουν το σύνολο της εμπειρίας του χρόνου και ζουν σε έναν κόσμο που αποτελείται από μεμονωμένες εντυπώσεις.
Δεδομένης της συνεχούς εξέλιξης της νόσου, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι δεν υπάρχει θεραπεία, η διάγνωση της νόσου Alzheimer μπορεί να έχει συνέπειες όχι μόνο για το ίδιο το άτομο, αλλά και για την οικογένεια, τους φίλους και τους φροντιστές του. Τα εγκεκριμένα φάρμακα που υπάρχουν αποσκοπούν στη βελτίωση των γνωστικών λειτουργιών και στην ανακούφιση των συμπτωμάτων συμπεριφοράς, ωστόσο, παρέχουν μόνο μέτρια οφέλη για τον ασθενή. Τα τελευταία χρόνια υπάρχει μια ραγδαία αύξηση των ερευνητικών άρθρων και παρεμβάσεων που προτείνουν μη φαρμακολογικές παρεμβάσεις για την άμβλυνση των συμπτωμάτων της νόσου και, σε αυτό το πλαίσιο, η θεραπεία μέσω της μουσικής έχει βρει πολλές πρακτικές εφαρμογές.
Ποια είδη μνήμης επηρεάζει η νόσος Alzheimer;
Η μνήμη έχει τρία στάδια∙ το στάδιο της κωδικοποίησης, το στάδιο της αποθήκευσης και το στάδιο της ανάκτησης πληροφοριών. Επιπλέον, η ανθρώπινη μνήμη χωρίζεται σε τρεις κατηγορίες: την αισθητηριακή, τη βραχύχρονη (ή μνήμη εργασίας) και τη μακρόχρονη. H αισθητηριακή μνήμη αποθηκεύει αισθητηριακά δεδομένα για λίγα κλάσματα του δευτερολέπτου, έως ότου αυτά χρησιμοποιηθούν από το νευρικό σύστημα με τον κατάλληλο τρόπο. Χάρη στην αισθητηριακή μνήμη αντιλαμβανόμαστε την κίνηση και μπορούμε να αποφύγουμε αντικείμενα που έρχονται κατά πάνω μας. Η βραχύχρονη μνήμη μοιάζει με την μνήμη RAM του υπολογιστή, είναι δηλαδή η μνήμη που αποθηκεύει προσωρινά πληροφορίες, οι οποίες είναι ακόμα υπό επεξεργασία και είναι πολύ πιθανό να μη θυμόμαστε αργότερα. Οι πληροφορίες που μπορούν να αποθηκευτούν έχουν «διάρκεια ζωής» από 30 δευτερόλεπτα έως και λίγα λεπτά. Εδώ μπορούμε να αναφέρουμε τις αριθμητικές πράξεις που κάνουμε χωρίς χαρτί και μολύβι. Τέλος, η μακρόχρονη μνήμη είναι το είδος μνήμης, το οποίο μας επιτρέπει να αποθηκεύουμε πληροφορίες για ένα χρονικό διάστημα διάρκειας μερικών λεπτών έως και πάρα πολλών δεκαετιών ή ακόμη και για πάντα. Ανάλογα με το είδος της πληροφορίας η μακρόχρονη μνήμη χωρίζεται στην επεισοδιακή, στη σημασιολογική και τη διαδικαστική. Η επεισοδιακή μνήμη είναι η υπεύθυνη για την αποθήκευση γεγονότων με αυτοβιογραφικό κυρίως χαρακτήρα, όπως για παράδειγμα, το πώς πέρασα το καλοκαίρι. Η σημασιολογική είναι υπεύθυνη για την αποθήκευση χρήσιμων πληροφοριών, όπως για παράδειγμα, ποια είναι η πρωτεύουσα της Ελλάδας. Τέλος, στη διαδικαστική μνήμη αποθηκεύονται αυτοματοποιημένες διεργασίες, όπως το πώς κάνουμε ποδήλατο ή το πώς περπατάμε.
Καθώς η ασθένεια εξελίσσεται, ορισμένοι τύποι μνήμης επηρεάζονται περισσότερο από άλλους. Η επανάληψη ερωτήσεων ή/και κινήσεων θα μπορούσε να οφείλεται στο ότι η νόσος διαταράσσει τη βραχύχρονη μνήμη από τα πρώτα ακόμα στάδιά της. Το άγχος, η εξάντληση και η κατάθλιψη μπορούν να προκαλέσουν μεγαλύτερη βλάβη στη βραχύχρονη μνήμη σε ηλικιωμένους με αυτήν την ασθένεια. Καθώς το Alzheimer εξελίσσεται, μπορεί τελικά να επηρεάσει τη μακρόχρονη μνήμη του ατόμου με δύο διαφορετικούς τρόπους, την ικανότητα αποθήκευσης και την ικανότητα ανάκτησης των πληροφοριών. Σε ορισμένες περιπτώσεις, μπορεί να επηρεάσει τόσο τα αποθηκευμένα όσο και τα ανακτημένα δεδομένα, ανάλογα με την κατάσταση της νόσου.
Ερευνητικά δεδομένα για τα οφέλη της μουσικοθεραπείας
Ένας μεγάλος αριθμός ερευνών υπογραμμίζει ότι η μουσική μνήμη μπορεί να παραμείνει ανέπαφη στα άτομα με Alzheimer, ακόμη και όταν αντιμετωπίζουν ταχεία γνωστική μείωση. Αυτό προτείνεται διότι τα δίκτυα χρονικής μνήμης είναι χωριστά από τα δίκτυα μουσικής μνήμης, τα οποία επηρεάζονται σε μεταγενέστερα στάδια της νόσου. Έτσι, οι μουσικές αναμνήσεις του ατόμου, δηλαδή το αίσθημα οικειότητας με τραγούδια που άκουγε στο παρελθόν ή η εξοικείωση με κάποιο μουσικό όργανο, διατηρούνται στα πρώτα στάδια της νόσου. Μερικές φορές, μάλιστα, διασώζονται ακόμα και στα μεταγενέστερα στάδια. Υπάρχουν αρκετές αναφορές περιπτώσεων ασθενών σε προχωρημένα στάδια Alzheimer που παρουσιάζουν τεράστια γνωστική εξασθένηση, αλλά είναι σε θέση να μάθουν να παίζουν νέα τραγούδια ή/και να αναγνωρίσουν, να αναπαραγάγουν και να θυμηθούν οικεία τραγούδια. Εμπειρικά ευρήματα περιγράφουν στιγμές ακραίας διαύγειας σε ασθενείς με προχωρημένο Alzheimer, που συχνά εκφράζονται με τον όρο «αφύπνιση», ως απόκριση σε αυτοβιογραφικά τραγούδια. Σε προχωρημένα στάδια της άνοιας, οι ασθενείς δεν είναι ικανοί να μοιραστούν συναισθήματα με τους φροντιστές. Σε περίπτωση όμως που μπορούν να περπατήσουν και, επομένως, και να χορέψουν έχουν τη δυνατότητα να εκφραστούν μέσω της μουσικής και του χορού και να βιώσουν συγκίνηση, και να επαναφέρουν ορισμένες αναμνήσεις.
Για τον λόγο αυτό, έχουν σχεδιαστεί παρεμβάσεις για ασθενείς με Alzheimer που περιλαμβάνουν μουσικοθεραπεία. Υπάρχουν δύο είδη μουσικοθεραπείας. Η ενεργή ή βιωματική μουσικοθεραπεία ή μουσική ψυχοθεραπεία, (active music therapy ή music therapy) απαιτεί την παρουσία ειδικευμένου μουσικοθεραπευτή και αφορά στη χρήση του κλινικού αυτοσχεδιασμού. Οι ασθενείς ενθαρρύνονται να εξωτερικεύσουν τα συναισθήματά τους μέσω μουσικών χειρονομιών και κινήσεων. Η παθητική μουσικοθεραπεία (receptive music therapy ή music medicine) περιλαμβάνει απλώς την ακρόαση μουσικής.
Τα αποτελέσματα παρεμβάσεων που χρησιμοποίησαν τη μουσικοθεραπεία για την βελτίωση της μνήμης των ασθενών με Alzheimer έδειξαν ότι η μέθοδος μπορεί να έχει επίδραση στα συμπεριφορικά και ψυχολογικά συμπτώματα της νόσου. Η προοδευτική γνωστική εξασθένηση που επιφέρει η νόσος μειώνει τα όρια ανοχής των ασθενών στο στρες. Έτσι, υπό αγχωτικές συνθήκες, οι ασθενείς μπορεί να εμφανίσουν προβλήματα συμπεριφοράς, όπως διέγερση ή επιθετικότητα. Η μουσικοθεραπεία αυξάνει το επίπεδο ανοχής στα αγχώδη περιβαλλοντικά ερεθίσματα που μπορεί να προκαλέσουν τέτοια συμπτώματα. Πιο ειδικά, έχει βρεθεί ότι η μουσικοθεραπεία μπορεί να περιορίσει τις ψευδαισθήσεις, τις παραισθήσεις, την ευερεθιστότητα και την ταραχή σε ομάδες με μέτρια επίπεδα άνοιας.
Ωστόσο, παραμένει ασαφές εάν η μουσική παρέμβαση επηρεάζει τη μνήμη και ιδιαίτερα τη βραχύχρονη και τη μακρόχρονη μνήμη, για τις οποίες έχουν παρατηρηθεί αντικρουόμενα αποτελέσματα. Πιο πρόσφατες μελέτες που εστίασαν στα οφέλη της μουσικής βρήκαν ότι η μουσική εξάσκηση μπορεί να οδηγήσει στη βελτίωση της λειτουργικής, της χωρικής, καθώς και της λεκτικής μνήμης (δηλαδή των γλωσσικών δεξιοτήτων), διαστάσεις που ανήκουν στη βραχύχρονη και μακρόχρονη μνήμη. Αξίζει, όμως, να σημειωθεί ότι υπάρχουν και ερευνητικά ευρήματα που δεν έχουν εντοπίσει κάποια στατιστικά σημαντική επίδραση της μουσικής στην μνήμη. Τα πιο υποσχόμενα ευρήματα φαίνεται να περιλαμβάνουν την αυτοβιογραφική μνήμη (ως αυτοβιογραφική μνήμη αναφέρεται ένα ετερογενές σύνολο στοιχείων της μνήμης, τα οποία συνδέονται με την έννοια του «εαυτού»), για την οποία οι μελέτες αναφέρουν θετικά αποτελέσματα της μουσικοθεραπείας.
Δεν προκαλεί εντύπωση ότι τα οφέλη της μουσικοθεραπείας έχουν εντοπιστεί κυρίως από την ακρόαση οικείας ή αγαπημένης μουσικής. Οι παρεμβάσεις που δεν ήταν εξατομικευμένες και περιλάμβαναν ζωντανή μουσική ή μουσική χαλάρωσης δεν έδειξαν κάποια βελτίωση στα επίπεδα κατάθλιψης ή ποιότητας ζωής των ασθενών. Αντίθετα, τα εξατομικευμένα μουσικά προγράμματα είχαν αποτέλεσμα στα επίπεδα κατάθλιψης, άγχους και διέγερσης, καθώς και στα συμπτώματα συμπεριφοράς που αναφέρθηκαν παραπάνω.
Η νόσος Alzheimer θεωρείται η ασθένεια του 21ου αιώνα, μια ανίατη εγκεφαλική νόσος που μπορεί να «κλέψει» όχι μόνο τη μνήμη, αλλά και την προσωπικότητά του ασθενούς. Η Μάρτα Γκονζάλεζ, μία πρώην χορεύτρια με το μπαλέτο της Νέας Υόρκης με Alzheimer και το βίντεό της να χορεύει την «Λίμνη των Κύκνων» στο αναπηρικό της αμαξίδιο συγκίνησε όλο το διαδίκτυο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον προκάλεσε, επίσης, το βραβευμένο ντοκιμαντέρ “Alive Inside: A Story of Music and Memory” του Michael Rossato-Bennett, το οποίο εξετάζει τη σχέση μουσικής και Alzheimer και αναδεικνύει τη σημασία της μουσικής στη ζωή μας και στην ευαισθησία της μνήμης.
Η μνήμη είναι η συνοχή μας, η λογικής μας, η δράση μας, το συναίσθημά μας. Αλλά ένας άνθρωπος δεν έχει μόνο μνήμη. Έχει θέληση, ευαισθησίες, συναισθήματα. Στην περίπτωση των ασθενών με νόσο Alzheimer, η μουσική μοιάζει να είναι ένας εξαιρετικός τρόπος για να υπερπηδήσεις τα εμπόδια, να «δεις» πέρα από την ασθένεια και να φτάσεις στο άτομο. Γιατί, αν το σκεφτούμε καλύτερα, μπροστά στην ενδεχόμενη απώλεια μιας ικανότητας, ποιός είναι σε δυσκολότερη θέση; Αυτός που το γνωρίζει ή αυτός που το αγνοεί;
Πρέπει κανείς να αρχίσει να χάνει τη μνήμη του, έστω και μικρά της κομμάτια, για να αντιληφθεί ότι η μνήμη είναι αυτή που φτιάχνει όλη μας τη ζωή.
-Luis Buñuel
Βλέπε επίσης:
Κείμενο: Αθηνά Δανιηλίδου (Lavart)
Πηγές: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10
- Δρίτσας, Θ. (2003). Μουσικοκινητικά δρώμενα ως μέσον θεραπευτικής αγωγής, Εκδόσεις Επιστήμης Κοινωνία, Αθήνα: Εκδόσεις Επιστήμης Κοινωνία.
- Παπανικολάου Α. (2007). Οι αμνησίες: ένα κλινικό σύγγραμμα για τις διαταραχές της μνήμης. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Πανεπιστημίου Κρήτης.
- Parkin A. (2006). Μνήμη: ένας επιστημονικός οδηγός. Εκδόσεις Παρισιάνος.
