Kριτική ταινίας: Η Πλατφόρμα, μια δυστοπική ανάγνωση της κοινωνίας

Σ’ έναν κόσμο που δεν χωράνε ήρωες, γεννιούνται Δον Κιχώτες. 

Η Πλατφόρμα (Εl Ηoyo) είναι θρίλερ ισπανικής παραγωγής του 2019 σε σκηνοθεσία Galder Geztelu-Urrutia. Το σενάριο υπογράφουν οι David Desola και Pedro Rivero. Η εν λόγω ταινία έχει κερδίσει ήδη τις εντυπώσεις κερδίζοντας βραβεία σε διεθνή κινηματογραφικά φεστιβάλ μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται: το φεστιβάλ του Τορόντο (στην κατηγορία Midnight Madness) και το φεστιβάλ του Τορίνο (Scuola Holden Award) καθώς και άλλες ισπανόφωνες διοργανώσεις. Γνωστή στο ευρύτερο κοινό έγινε όταν εισήχθη στην πλατφόρμα του Netflix.

Μία πολιτική αλληγορία μέσα απ’ την οποία ο Ουρούτια αποσκοπεί στο ν’ αναδείξει τα υπαρκτά πολιτικά, πολιτισμικά, οικονομικά και υπαρξιακά προβλήματα της ανθρωπότητας. Σκληρές σκηνές κανιβαλισμού, σαδισμού και ωμής βίας παραλληλίζονται εύστοχα με τον κυνισμό και την αδικία της σύγχρονης πολιτικής και πολιτισμένης κοινωνίας

Μια φυλακή με το ίδιο τραπέζι να περνάει από όλα τα κάθετα διαρρυθμισμένα κελιά μία φορά την ημέρα για δύο λεπτά και τους ανθρώπους να έρχονται αντιμέτωποι με τις πιο πρωτόγονες ανάγκες κι ένστικτα τους σ’ ένα κόσμο που ο πολιτισμός θυμίζει ουτοπικό αφήγημα. Μια δυστοπία στην οποία η επιβίωση είναι το μοναδικό επιχείρημα και δικαιολογεί όλες τις πράξεις.

Οι πρωταγωνιστές είναι οι άνθρωποι της διπλανής πόρτας, λαϊκοί, καθημερινοί, με τον καθένα να επωμίζεται τα βάρη του δικού του παρελθόντος.  Καλούνται ν’ αντιμετωπίσουν τη χειρότερη εκδοχή της κοινωνίας και του εαυτού τους. Ένας εντελώς άδικος κόσμος, δίχως ελπίδα ή σκοπό, κινούμενος από αόρατους και ορατούς εχθρούς και θεούς.  Όλοι τους φταίνε για την κατάστασή και ταυτόχρονα κανείς τους. Οι έννοιες του καλού και του κακού αλλοιώνονται για να καταλήξουν στο δίπολο Εγώ-Αυτός (ο άγνωστος που θα με σκοτώσει πρώτος). Η συνεχής αυτή ταλάντωση που εξισορροπεί το καλό με τον θάνατο και το κακό με τη ζωή.

Κύριος πρωταγωνιστής είναι ο Γκόρεγκ (Ivan Massagué) ο οποίος περνάει αρχικά συνέντευξη για να μπει εθελοντικά στην φυλακή για 6 μήνες. Έχει δύο στόχους: πρώτον να κόψει το κάπνισμα και δεύτερον να λάβει ένα πιστοποιητικό, θα κερδίσει δηλαδή μία εν γένει καλύτερη μετέπειτα ζωή. Κουβαλάει την ιδέα ενός ανθρώπου που θέλει να σώσει μία κοινωνία η οποία δεν ενδιαφέρεται καθόλου να σωθεί και διαφοροποιείται από τους υπόλοιπους κρατούμενους οι οποίοι έχουν φέρει όπλα κατά κύριο λόγο μαζί τους (κάθε κρατούμενος δικαιούται να φέρει μαζί του ένα οποιοδήποτε αντικείμενο) ενώ αυτός τον Δον Κιχώτη. Είναι ένας μέσος ρομαντικός άνθρωπος.  Όπως ο ήρωάς του, προσπαθεί να φέρει την αλληλεγγύη σ’ έναν κόσμο που τη χρειάζεται αλλά δεν τη θέλει. Δοκιμάζονται η ηθική και οι αξίες του, τα «πιστεύω» του και ο ίδιος του ο εαυτός. Γίνεται έρμαιο του δίπολου. Θέλει να αποφύγει τη δολοφονία, τη διαπράττει όμως. Προσπαθεί να φάει χαρτί για να επιβιώσει, εν τέλει όμως θα φάει ανθρώπινη σάρκα. Μέσα από εσωτερικές μάχες και μπροστά στη βίαιη πραγματικότητα καταφέρνει να διατηρήσει τις αξίες του. Είναι επαναστάτης, αποζητά την αλλαγή κι ας γνωρίζει ότι η προσφορά του έχει όρια. Ίσως καταφέρει να επηρεάσει τους από κάτω μα καθόλου τους από πάνω (Δεν μπορώ να χέσω προς τα πάνω λέει χαρακτηριστικά) αλλά αυτό αρκεί για να γίνει η αρχή. Αφήνει το προνομιούχο επίπεδο 6 για να μπορέσει να αλλάξει τις συνθήκες κι ας βλέπει ότι τα πράγματα είναι πολύ χειρότερα απ’ ό,τι πίστευε, καταφέρνει να ξαναβρεί την ελπίδα του για παράδεισο μέσα στη κόλαση κι είναι διατεθειμένος να πεθάνει γι’ αυτό.

Ο Τριμαγκάσι (Zorion Equileor) είναι ένας κοινός ανθρωπάκος με την εμπειρική σοφία της ηλικίας του και παραδομένος στα βασικά του ένστικτα, εγωιστής και γκρινιάρης, προσπαθεί να σώσει ότι έχει μείνει από τη ζωή του. Βλέπει μόνο κακό στους άλλους (πιστεύει ότι ο καθένας στη θέση του θα φερόταν ανάλογα) και θεωρεί ότι εφόσον όλοι σκέφτονται τον εαυτό τους, αυτό οφείλει να πράξει και ο ίδιος. Γι’ αυτόν δεν τίθεται καν το δίλημμα.

Η Μιχαρού (Alexandra Masangkay) συμβολίζει μια διάσταση της δικαιοσύνης υπό ακραίες συνθήκες. Την βλέπουμε συνεχώς να κατεβαίνει αλλά ποτέ να ανεβαίνει. Δεν μιλάει ποτέ. Δεν είναι επιθετική παρά μόνο αν κάποιος της επιτεθεί. Προσπαθεί να σώσει ένα παιδί με κάθε τρόπο και μόνο γι’ αυτό επιβιώνει. Είναι πιθανό το κορίτσι να μην ήταν παιδί της αλλά να το βρήκε εκεί μέσα. Ο Γκόρεγκ φτάνει στο κορίτσι την μέρα που δολοφονείται η Μιχαρού και δεν θα την φροντίζει πια.

Η Ιμάγκιρι (Antonia San Juan) αντιπροσωπεύει τους πιο προνομιούχους ανθρώπους της κοινωνίας, αυτούς που δεν μπορούν εκ των πραγμάτων να γνωρίζουν την πραγματικότητα των από κάτω καθώς δεν έχουν βρεθεί ποτέ σ’ αυτήν τη θέση. Μας ενημερώνει πως δεν υπάρχει παιδί μέσα στην φυλακή (η διοίκηση μάλιστα είναι πολύ προσεκτική σε αυτό) καθώς κι ότι υπάρχουν μόνο 200 επίπεδα. Η αυθόρμητη αλληλεγγύη που οραματίζεται δεν μπορεί να δουλέψει κι αν τα κατάφερνε θα έφτανε για 666 κρατούμενους;  Μόνο όταν βρίσκεται στο επίπεδο 33, το οποίο θεωρείται πάλι αρκετά υψηλό καταλαβαίνει κάπως την κατάσταση για ν’ αυτοκτονήσει τελικά όταν θα αντιληφθεί το μέγεθος της φρίκης στο επίπεδο 202.  Βλέπει μια ζωή την οποία δεν είναι διατεθειμένη να ζήσει. Η ανθρωπιά της συνάδει με το γεγονός ότι θα πέθαινε έτσι κι αλλιώς από καρκίνο οπότε έκανε την ηρωική πράξη και άφησε το σώμα της να κανιβαλιστεί. Θα ήταν ίδια η στάση της αν μπορούσε να επιβιώσει; Μπήκε στην πλατφόρμα γιατί αποφάσισε να βοηθήσει όταν δεν είχε πολύ χρόνο. Βλέποντας τους ανθρώπους εκεί μέσα αποφασίζει ότι δεν την ενδιαφέρει πλέον. Η μόνη της ελπίδα είναι ο Γκόρεγκ και αυτόν σώζει (τον αποκαλεί Μεσσία). Δεν έχουμε κανένα λόγο να πιστέψουμε ότι λέει ψέματα. Η άγνοια της είναι ήδη αποδεδειγμένη.

Ο Μπαχαράτ (Emilio Buale) δέχεται να βοηθήσει ακόμα κι όταν απογοητεύεται από τους ανθρώπους αλλά η προσπάθεια αυτή τον σκοτώνει. Αντιπροσωπεύει τις θυσίες που χρειάζονται για την αλλαγή. Εξ αρχής πίστευε στην αλληλεγγύη και παρόλο που διαψεύστηκε, η πίστη του δεν κλονίστηκε και πάλεψε ως το τέλος, ακόμα και όταν δεν είχε να κερδίσει τίποτα. Ένας άνθρωπος που δεν σταμάτησε να ονειρεύεται ποτέ.

Η ηθική και ο πολιτισμός δεν έχουν χώρο στην φρίκη μιας τέτοιας φυλακής. Η ζωή χάνει την αξία της όταν μόνη αξία είναι η επιβίωση. Κανείς δεν μπορεί με κάποιο τρόπο να εξασφαλίσει ανώτερο επίπεδο (πχ καλή διαγωγή ή κάποιο άλλο κριτήριο), καθότι αυτό βασίζεται απόλυτα στην τύχη κι η κατάσταση διαιωνίζεται. Έτσι όταν κάποιος βρίσκεται σε επίπεδο με φαγητό, θα φάει σαν κτήνος όσο περισσότερο μπορεί γιατί πιστεύει πως είναι η σειρά των άλλων να πεινάσουν όπως πείνασε κάποτε κι αυτός. Του αξίζει και τους αξίζει, είναι δίκαιο.  Αφήνεται στην τύχη και η μόνη ευχή είναι ο επόμενος μήνας να τον βρει σε υψηλό επίπεδο. Καμία σκέψη για διόρθωση των συνθηκών (το ατομικό συμφέρον απέναντι στο συλλογικό). Η κατάσταση είναι αποδεκτή, δεν αμφισβητείται και θεωρείται δεδομένη. Κανείς δεν σκέφτεται ότι αυτό το σύστημα μπορεί και πρέπει να αλλάξει. Όλοι θα φάνε όσο το δυνατό περισσότερο γιατί τον επόμενο μήνα μπορεί να μη μπορέσουν καθόλου. Κανείς δε θα σκεφτεί τους άλλους γιατί κανείς δεν θα σκεφτεί αυτόν. Πολύ λίγοι έχουν το προνόμιο του φαγητού και ακόμα λιγότεροι το προνόμιο του ποιοτικού φαγητού. Οι προνομιούχοι όχι μόνο τρώνε παραπάνω απ’ όσο χρειάζονται αλλά λεηλατούν και καταστρέφουν το υπόλοιπο φαγητό δείχνοντας τρομερή έπαρση, αδιαφορώντας για το γεγονός ότι και αυτοί βρίσκονταν σε χαμηλό επίπεδο κάποτε ή ότι μπορεί να ξαναβρεθούν.

Ο Γκόρεγκ και ο Μπαχαράτ διαφοροποιούνται και αλλάζουν τις σταθερές. Θέτουν ως σκοπό την συλλογική αλληλεγγύη η οποία μπορεί να εφαρμοστεί εν προκειμένω μέσω του φόβου. Η πανακότα μετέτρεψε την ιδέα σε αντικείμενο και έδωσε στον σκοπό υλική υπόσταση, ο οποίος όμως εύκολα θυσιάστηκε όταν το μήνυμα έγινε πιο σημαντικό. Και ενώ σε όλη την ταινία το φαγητό έχει μεγαλύτερη αξία από τη ζωή εδώ συμβαίνει το αντίθετο. Οι ήρωες εναποθέτουν (και τοποθετούν) την ελπίδα τους για αλλαγή στο κορίτσι. Ο Τριμαγκάσι σε πλαίσιο ψευδαισθήσεων λέει στον Γκόρεγκ ότι το μήνυμα μπορεί να φτάσει και χωρίς αυτόν. Εκείνη μάλλον είναι και η στιγμή που πεθαίνει ο πρωταγωνιστής. Έτσι κι αλλιώς αυτός που αλλάζει τον κόσμο, ποτέ δεν απολαμβάνει τους καρπούς αυτής της αλλαγής.

Στο 36ο λεπτό βλέπουμε μια σκηνή χωρίς ήχο η οποία δείχνει κάποιον υπεύθυνο να κατσαδιάζει τους μάγειρες οι οποίοι είναι παραταγμένοι στρατιωτικά για μία τρίχα η οποία βρέθηκε πάνω σε μια πανακότα. Αν αυτή η σκηνή είναι προοικονομία τότε πολύ πιθανό το κορίτσι να ανήκει στη φαντασία των ηρώων και ο Γκορεγκ και ο Μπαχαράτ έχουν πεθάνει ήδη πάνω στην πλατφόρμα. Η πανακότα φτάνει πάνω αλλά το μήνυμα όχι. Γιατί αν γνώριζαν όντως τι συνέβαινε κάτω θα ήξεραν ότι μία τρίχα δεν θα σταματούσε τους κρατούμενους από το να φάνε το γλυκό. Αν η σκηνή δεν είναι προοικονομία είναι σίγουρα ουτοπική καθώς δεν θα υπήρχε άλλη περίπτωση στην οποία η πανακότα θα έφτανε άθικτη, εκτός αν βέβαια αυτή η πανακότα δεν είχε κατέβει ακόμα και γινόταν κάποιος έλεγχος πριν την κατανάλωση της.  Αυτός ο συμβολισμός δείχνει πόσο η εξουσία εστιάζει στα δικά της προβλήματα και δεν βλέπει/γνωρίζει την πραγματικότητα ή κι αν την γνωρίζει απλώς αδιαφορεί. Την ενδιαφέρει το φαίνεσθαι και όχι η ουσία και στις δύο περιπτώσεις.

Η αλληγορία είναι πολύ ξεκάθαρη κι εύκολη στον καθένα να την κατανοήσει εν αντιθέσει με το τέλος που επιδέχεται πολλών ερμηνειών. Βέβαια σκοπός του σκηνοθέτη είναι να σε κάνει να δεις την κοινωνία με διαφορετική οπτική και όχι να σου δώσει απάντηση γιατί μάλλον ούτε ο ίδιος την έχει.  Δεν θέλει ούτε να μας πει αν είναι αληθινή αυτή η ελπίδα ή όχι. Το παιδί αντιπροσωπεύει τη νέα γενιά, το αθώο, το καινούργιο και την ελπίδα αλλά κανείς δεν βρίσκεται σε θέση να μπορέσει να προβλέψει τι γίνεται μετά. Αν δεχτούμε ότι ο καπιταλισμός είναι η φυλακή, τα επίπεδα οι τάξεις, η πλατφόρμα η οικονομία και η διοίκηση η εξουσία τότε αυτή η κοινωνιολογική προσέγγιση καταλήγει στο ότι το πηγάδι του καπιταλισμού είναι πολύ πιο βαθύ απ’ ό,τι μπορούμε να φανταστούμε και αυτοί που θα βρίσκονται στα πάνω επίπεδα πάντα θα είναι πλεονέκτες θεωρώντας το δεδομένο και δίκαιο, εθελοτυφλώντας για το γεγονός ότι το επίπεδο τους μπορεί να αλλάξει πολύ εύκολα.

Αν το παιδί κατάφερε να επιβιώσει, η ελπίδα για έναν καλύτερο κόσμο και ένα πιο δίκαιο οριζόντιο και όχι κάθετο σύστημα δεν είναι μάλλον τόσο μάταιη. Αν το παιδί ήταν δημιούργημα της φαντασίας τότε χρειάζεται η ελπίδα να πηγάσει από μέσα μας για να δώσουμε νόημα, να συνεχίσουμε την προσπάθεια και να μην τα παρατήσουμε ώστε να μην χαθούμε στη δίνη της ματαιότητας.

Η συγκεκριμένη ταινία έχει καταφέρει κι έχει πετύχει πολύ σωστές αναλογίες και μπορεί να αναλυθεί μέσα από πολλές οπτικές. Υπάρχουν πολλές διαφορετικές τόσο κοινωνιολογικές όσο και βιβλικές/ θεολογικές και εσχατολογικές προσεγγίσεις. Η αλήθεια είναι ότι ο καθένας μας θα μπορούσε να δώσει δική του ερμηνεία και να παρατηρήσει άλλες τόσες λεπτομέρειες.  Είναι μία πολύ καλά εμπνευσμένη ιδέα με μια αξιοπρεπή πραγμάτωση και νομίζω ότι ο σκηνοθέτης έχει πετύχει τον σκοπό του, ο οποίος δεν είναι άλλος από τη δημιουργία προβληματισμού και γόνιμου διαλόγου. Σε κάθε περίπτωση αξίζει μιάμιση ώρα από τη ζωή σας.

Πηγή Φωτογραφιών: IMDB

Κείμενο: Θεοδωρίδου Ελένη (Lavart)