Κριτική – Macbettu, μέσα στο κούφιο στέμμα

Teatro di Sardegna, Macbettu του Ουίλλιαμ Σαίξπηρ, σκηνοθεσία Alessandro Sassa

Αυτός ο Μακμπέθ δεν είναι θεαματικός, μια σαγηνευτική extravaganza. Χωρίς τα βασιλικά του ρούχα και στέμματα, χωρίς έστω μια σταγόνα αίμα στη σκηνή, αυτός ο Macbettu από τη Σαρδηνία είναι μια chiaroscuro σπουδή στην ανθρώπινη άβυσσο. Τα προτερήματα αυτής της παράστασης, που τόσο υμνήθηκε από το διεθνές κοινό και τους κριτικούς για τη μείξη της σαιξπηρικής λογοτεχνικής και σκηνικής παράδοσης (παίζουν μόνο άντρες) με τον προϊστορικό πολιτισμό της Σαρδηνίας, ξεδιπλώνονται μπροστά μας: Η ακριβής, σχεδόν πολεμική σωματικότητα των ηθοποιών, η μουσικότητα της μετάφρασης στη διάλεκτο της Σαρδηνίας, το ηχητικό τοπίο, επιβλητικό ακόμα κι όταν προσβάλλει τις αισθήσεις μας, μας συναρπάζουν και μας καταβυθίζουν σε μια αλλόκοσμη κατάσταση: Η αυθεντικότητα της σκηνικής ανάγνωσης που κάνει ο σκηνοθέτης Alessandro Sassa γίνεται ακαριαία αντιληπτή.

Για να αποφύγει μια φιλολογική προσέγγιση του έργου, ο Sassa αντλεί από το φυσικό τοπίο της Σαρδηνίας, την ιθαγενή κουλτούρα και την καρνιβαλική παράδοσή της. Με τέτοια επιλογή αποκλείει κάθε ρεαλιστικό ψυχολογικό χειρισμό, από το παίξιμο ως το σκηνικό. Το κακό δεν περιγράφεται με λέξεις. Λεπταίσθητα και υποδόρια το αισθανόμαστε, σωματικά, ηχητικά και οπτικά, να κατακλύζει τις αισθήσεις μας.

Αυτό, όμως, που είναι ακόμα αξιότερο λόγου είναι ότι ενώ ο Sassa εμπνέεται από κάτι τόσο συγκεκριμένο όσο ο προϊστορικός πολιτισμός στην Οζιέρι της Σαρδηνίας, δεν δημιουργεί μια φολκλόρ παράσταση. Αντίθετα, ο  Macbettu  είναι πραγματικά μοντέρνος μες την αρχέγονη ορμή του. Ένα γλυπτικό σκηνικό μετατρέπει την καλυμμένη με άμμο σκηνή σε ένα χωματουργικό έργο, με κατασκευές φτιαγμένες από φυσικά υλικά και στοιχεία σαν τις πέτρες, την άμμο, το ξύλο, το νερό και το σίδερο. Μικρές παρεμβάσεις όπως το σύρσιμο ενός σώματος στην αμμώδη επιφάνεια αφήνουν ίχνη θανάτου, ύβρης και τραγωδίας στη σκηνή. Αυτή είναι μια τέχνη της γης, μια αισθητική που προβάλλει την εκ νέου ανακάλυψη πραγμάτων φυσικών και χειροποίητων, μιας πέτρας, φερ’ ειπείν, που μπορεί να είναι και πρώτη ύλη και φονικό όπλο.  Πρόκειται για μια θεατρική art povera, ένα είδος γκροτοφσκικού φτωχού θεάτρου που χρησιμοποιεί τα κοινά υλικά μιας προ-βιομηχανικής, προ-μοντέρνας και προ-τεχνολογικής εποχής για να αποκαλύψει έναν κόσμο που διαφεύγει της κλινικής ανάλυσης και του επιστημονικού ορθολογισμού.Σ’ ένα τέτοιο πρωτόγονο κόσμο, σκοτεινό και μυστηριώδη, η Λαίδη Μακμπέθ κατέχει κεντρική θέση. Μη ρεαλιστική, ασαφής ως προς το φύλο της, γίνεται μια αρχετυπική ενσάρκωση της σκοτεινής δύναμης της Μητέρας Γης, ζωοδότρας και θανατηφόρας μαζί. Ο Sassa αντλεί από το ειδώλιο της Θεάς Μητέρας στην Οζιέρι αλλά για ένα θεατή που αγνοεί αυτό τον πολιτισμό, αυτή η Λαίδη παραπέμπει στην εικονογραφία της Δυτικής θρησκευτικής τέχνης και σε έργα όπως το Πολύπτυχο της Γάνδης του Jan Van Eyk ή Ο Διωγμός από τον Παράδεισο του Masaccio.  Η γύμνια αυτής της ανδρόγυνης Λαίδης στη σκηνή του θανάτου της μας θυμίζει τη γύμνια του Αδάμ και της Εύας μετά την Πτώση. Η λεπτή φιγούρα αυτού του ερμαφρόδιτου με την κοιλιά του/της ελαφρώς να προβάλει δεν μπορεί να γίνει η οδός προς το Θεό και τη Χάρη Του. Αυτή η Λαίδη είναι ο Αδάμ και η Εύα μαζί, σ’ ένα σώμα.O Macbettu είναι αντίστοιχα μοντέρνος στην πρωτόγονή του ορμή και στην περίπτωση του χορού των μαγισσών/χωρικών. Και πάλι τα διονυσιακά τους δρώμενα δεν είναι φολκλόρ. Κάποιος μπορεί να δει στην προφανή γελοιοποίηση, που εμπνέεται από τις καρνιβαλικές τελετές της Σαρδηνίας, ένα μπαχτινικό  carnivalesque, αλλά στις σκοτεινές του στιγμές αυτός είναι ένας χορός του θανάτου, ένα danse macabre α λα Μπέργκμαν. Μ’ ένα τέτοιο χορό, o Alessandro Sassa παρουσιάζει τον Σαίξπηρ ως έναν άνθρωπο του λαού και όχι της μοναρχίας, που διερευνάει «την σκοτεινή σχέση μεταξύ της βασιλείας και του τέρατος […]». Εδώ η τρέλα δεν έρχεται απ’ έξω αλλά βρίσκεται «μέσα στο κούφιο στέμμα».[i] Εκεί μέσα καταβυθιζόμαστε.

Κείμενο: Πηνελόπη Χατζηδημητρίου (Lavart)

[i] Richard Wilson, “Ship of Fools: Foucault and the Shakespeareans,” English Studies 94, issue 7 (November 2013): 773, μετάφραση δική μου

[ii] Απόδοση στα ελληνικά της υπό έκδοσης κριτικής στο Critical Stages/Scènes Critiques, The IACT Journal/ Revue de l’IACT, http://www.critical-stages.org (Κείμενο-μετάφραση: Πηνελόπη Χατζηδημητρίου)

Πηγή φωτογραφιών: 1, 2, 3, 4, 5