Ο Stanley Kubrick χρησιμοποίησε την αρχιτεκτονική ως εργαλείο αφήγησης, στην ταινία “the Shining’’
Ο χώρος είναι μία έννοια ρευστή, καθώς μπορεί να είναι φυσικός ή νοητός. Στην περίπτωση του κινηματογράφου ο χώρος δημιουργείται ταυτόχρονα από απτά και άυλα στοιχεία. Τα σκηνικά, τα κτίρια, οι πόλεις που χρησιμοποιούνται για την κινηματογραφική αφήγηση, είναι στοιχεία που διαμορφώνουν τον υλικό χώρο μίας ταινίας ενώ, από την άλλη, το σενάριο, η σκηνοθεσία, το performance των ηθοποιών, η ατμόσφαιρα και οι έννοιες της ταινίας διαμορφώνουν τον φαντασιακό, νοητό χώρο. Ορισμένοι σκηνοθέτες, χρησιμοποιούν τον χώρο ως εργαλείο για να αποδώσουν βαθύτερα νοήματα. Ο Stanley Kubrick ήταν ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους σκηνοθέτες, δημιουργός έργων που άλλαξαν την ιστορία του κινηματογράφου και επηρέασαν τους μετέπειτα καλλιτέχνες του χώρου. Η αρχιτεκτονική, με την έννοια του απτού χώρου, εισάγεται με ομαλό και δυναμικό τρόπο στις ταινίες του, συμβάλλοντας σε μεγάλο βαθμό στο σενάριο και την αφήγηση.
Η χωρική αντίληψη είναι κάτι που ο θεατής κάνει υποσυνείδητα παρακολουθώντας τις σκηνές μιας ταινίας και χωρίζεται σε δύο κατηγορίες. Η πρώτη είναι η κινηματογραφική αντίληψη του χώρου, στην οποία ο θεατής είναι σε ένα σταθερό σημείο και προσλαμβάνει μεταβολές στους χώρους της ταινίας μέσω των πλάνων. Η δεύτερη είναι η αρχιτεκτονική αντίληψη, στην οποία ο θεατής κινείται ο ίδιος μέσα στον χώρο (νοητά) και τον δομεί στο μυαλό του συνδυάζοντας τα στοιχεία που του δόθηκαν από την κινηματογραφική αντίληψη. Η ταινία του Stanley Kubrick, στην οποία η αρχιτεκτονική έχει πρωτεύον ρόλο στην αφήγηση, είναι «Η Λάμψη» (the Shining) του 1980. Πρόκειται για ένα θρίλερ σε σενάριο της Diane Johnson, βασισμένο στο ομώνυμο βιβλίο του Stephen King που εκδόθηκε το 1977. Στην ταινία πρωταγωνιστεί ο ηθοποιός Jack Nicholson στον εμβληματικό ρόλο του ως Jack Torrance.
Η ιστορία είναι γνωστή: ο, πρώην αλκοολικός συγγραφέας, Jack μετακομίζει με την οικογένειά του στο πολυτελές ξενοδοχείο Overlook Hotel ως φύλακας και συντηρητής για την χειμερινή περίοδο που το ξενοδοχείο είναι κλειστό. Η οικογένεια Torrance αποτελείται από τρεις βασικούς χαρακτήρες: τον Jack Torrance, την Wendy Torrance και τον γιο τους Danny. Ενώ ο Jack προσπαθεί να επικεντρωθεί στο συγγραφικό του έργο μέσα στην ηρεμία και την αδράνεια του κλειστού ξενοδοχείου, ο γιός του Danny, έχοντας το χάρισμα (shining) αρχίζει να βλέπει μέσα στους χώρους του κτιρίου το φρικιαστικό του παρελθόν. Με το πέρασμα του χρόνου ο Jack επηρεάζεται από τις μεταφυσικές ιδιότητες του ξενοδοχείου και προσπαθεί να σκοτώσει την οικογένεια του.
Στην πορεία της ταινίας μαθαίνουμε ότι στο ξενοδοχείο έχει υπάρξει και παλαιότερα φύλακας, ο οποίος με τον ίδιο τρόπο τρελάθηκε και σκότωσε την οικογένεια του δημιουργώντας μία αέναη αλυσίδα δολοφονιών μέσα στον χώρο του κτιρίου, ο οποίος έχει σημαντικό ρόλο στην πορεία της ιστορίας. Το ενδιαφέρον κομμάτι είναι πώς ο Kubrick επιλέγει να παγιδεύσει κυριολεκτικά και μεταφορικά τους χαρακτήρες και εμάς μέσα στο ξενοδοχείο. Χρησιμοποιεί σκηνοθετικά tricks τα οποία βασίζονται στην αρχιτεκτονική του κτιρίου και την ανθρώπινη αντίληψη για τον χώρο. Μέσα από τα πλάνα, στους χώρους του ξενοδοχείου, προβάλλονται πόρτες και παράθυρα σε σημεία που δεν μπορούν να υπάρχουν σχεδιαστικά, δωμάτια που το μέγεθός του εσωτερικού χώρου δεν συνάδει με την εικόνα του εξωτερικού, ατελείωτοι διάδρομοι και επαναλαμβανόμενα μοτίβα.
Μη πραγματικά αρχιτεκτονικά στοιχεία
Το ξενοδοχείο αποτελείται από έναν κύριο χώρο υποδοχής, ο οποίος περιβάλλεται από διαδρόμους που οδηγούν στην ρεσεψιόν, τα γραφεία, το εστιατόριο και την κουζίνα, ενώ μια μεγάλη σκάλα στο κέντρο του κτηρίου οδηγεί στους υπόλοιπους ορόφους όπου βρίσκονται τα δωμάτια. Ένα από τα ανεξήγητα σημεία στη δομή του ξενοδοχείου είναι τα παράθυρα και ο διαχωρισμός των δωματίων. Σε μία από τις πρώτες σκηνές της ταινίας, ο πρωταγωνιστής κάθεται στο γραφείο του διευθυντή του ξενοδοχείου όπου υπάρχει ένα μεγάλο παράθυρο που δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητο. Το παράθυρο αυτό βλέπει στον εξωτερικό κήπο του ξενοδοχείου. Στο επόμενο πλάνο, ενώ οι ηθοποιοί βγαίνουν από τον χώρο του γραφείου γίνεται αντιληπτό ότι το δωμάτιο βρίσκεται σε κεντρικό σημείο όπου δεν μπορεί να υπάρχει παράθυρο με θέα στον κήπο.
Ένα ακόμα σημείο με παρόμοια στοιχεία είναι η αίθουσα υποδοχής. Σε αυτή την αίθουσα υπάρχουν πέντε πολύ μεγάλα παράθυρα, τα οποία γίνονται ορατά σε πολλά πλάνα της ταινίας. Κατά την πρώτη περιήγηση των πρωταγωνιστών στον χώρο ο ξεναγός τους και οι ίδιοι ακολουθούν μία διαδρομή που τους οδηγεί ακριβώς στο σημείο που είναι τοποθετημένα τα πέντε παράθυρα. Η οικογένεια διαμένει σε ένα δωμάτιο στον πρώτο όροφο του ξενοδοχείου το οποίο παρουσιάζεται να έχει δύο παράθυρα, ένα στο σαλόνι και ένα στο μπάνιο που αναπτύσσονται κάθετα στον άξονα της αίθουσας υποδοχής. Αυτό, δείχνει ότι το δωμάτιο τους βρίσκεται σε κάποια γωνία του κτηρίου μέχρι που σε ένα εξωτερικό πλάνο αποδεικνύεται ακριβώς το αντίθετο, όταν ο σκηνοθέτης δείχνει το δωμάτιο ως τμήμα μίας κεντρικής όψης του κτιρίου.
Αντανάκλαση – συμμετρία
Εκτός από τον περίπλοκο και πολλές φορές αδύνατο σχεδιασμό των χώρων στην συγκεκριμένη ταινία, υπάρχουν έντονα και τα στοιχεία της αντανάκλασης και της συμμετρίας. Ο σκηνοθέτης χρησιμοποιεί σε πολλά σημεία του χώρου επιφάνειες που αντανακλούν έντονα το φως συμβολίζοντας την «λάμψη» που εμφανίζεται μέσα στα δωμάτια του ξενοδοχείου που κινείται ο Danny, ενώ η αντανάκλαση του χώρου από καθρέφτες χρησιμοποιείται ως ένα σύμβολο διαχωρισμού της πραγματικότητας από την φαντασία. Οτιδήποτε γίνεται αντιληπτό έξω από τις αντανακλάσεις ενός καθρέφτη (ο φανταστικός φίλος του Danny) υπάρχει μόνο στη φαντασία των χαρακτήρων. Αντίθετα ό,τι παρουσιάζεται ως αντανάκλαση (η λέξη REDRUM γραμμένη στον τοίχο φαίνεται MURDER, μόνο μέσα από τον καθρέφτη). Έτσι γίνεται αντιληπτό ότι οι καθρέφτες λειτουργούν σαν μία υπενθύμιση προς τους θεατές ότι η πραγματικότητα είναι κάτι ελάχιστα απτό και τόσο ρευστό που κάποια στιγμή παύει να ισχύει και όλα γίνονται αβέβαια.
Η συμμετρία, ως ποιότητα του χώρου, συνήθως προσδίδει ισορροπία και αρμονία. Ο Kubrick επιλέγει να έχει απόλυτη συμμετρία στους χώρους του ξενοδοχείου και στα πλάνα του σε σημείο που καταφέρνει να προκαλέσει αμηχανία στον θεατή. Τα επαναλαμβανόμενα διακοσμητικά μοτίβα δημιουργούν την αίσθηση ότι ο χώρος δεν έχει όρια ή τέλος, οι διάδρομοι μοιάζουν ατελείωτοι, οι τοίχοι των δωματίων μοιάζουν να υποχωρούν μέσα στα παραταγμένα παράθυρα και η ανθρώπινη παρουσία δεν είναι παρά μόνο μία ασύμβατη λεπτομέρεια σε αυτό τον πολύπλοκο χώρο δράσης.
Ο λαβύρινθος
Τελευταίο, αλλά σημαντικό στοιχείο για την σύνθεση του χαοτικού αρχιτεκτονήματος που είναι ο φυσικός χώρος της «Λάμψης» αποτελεί ο λαβύρινθος που βρίσκεται έξω από το κτίριο. Το βασικό χαρακτηριστικό του λαβύρινθου αντανακλάται στους εσωτερικούς χώρους του κτιρίου όπως αναλύθηκε παραπάνω. Οι πρωταγωνιστές φαίνεται να μην μπορούν να ξεφύγουν από τα δωμάτια του ξενοδοχείου ενώ, ταυτόχρονα, δεν μπορούν να αποφύγουν την, προκαθορισμένη από το παρελθόν, μοίρα τους. Ο επιβλητικός λαβύρινθος με την αντεστραμμένη συμμετρία είναι μια προέκταση των εσωτερικών χώρων του κτιρίου ή ίσως ο λαβύρινθος και το κτίριο είναι ένα καθώς ο νοητός χώρος που δημιουργούν για τον θεατή έχει τα ίδια χαρακτηριστικά: επαναληπτικότητα, συμμετρία, χαοτική πολυπλοκότητα. Και τα δύο στοιχεία του ευρύτερου χώρου του ξενοδοχείου παγιδεύουν όποιον μπει στο εσωτερικό τους. Ο Jack, περίπου στη μέση της ταινίας, παρατηρεί μία μακέτα του λαβύρινθου στο lobby του ξενοδοχείου και στην επόμενη σκηνή η Wendy με τον γιό της παρουσιάζονται να παίζουν στον πραγματικό λαβύρινθο του κήπου, σε ένα κατοψικό πλάνο που μόνο τυχαίο δεν μπορεί να χαρακτηριστεί. Επιπλέον, σχεδιαστικά ένας λαβύρινθος αποτελείται από όμοιους τοίχους που ακολουθούν μία συγκεκριμένη φορά η οποία στο κέντρο του στρέφεται κατά 180ο και λειτουργεί ως καθρέφτης του εαυτού της. Έτσι εμφανίζεται ξανά η έννοια της αντανάκλασης – καθρέφτη που συνδέεται άμεσα με την αρχιτεκτονική του κτιρίου.
Ο Kubrick σε αυτό το έργο έχει πετύχει τον στόχο του. Έχει δημιουργήσει ένα χώρο δράσης τον οποίο ο θεατής αδυνατεί να χαρτογραφήσει νοητά κατά τη διάρκεια της ταινίας εξαιτίας των παραπάνω δεδομένων. Αυτή η διαδικασία δεν του επιτρέπει να αντιληφθεί τον φυσικό χώρο στον οποίο διαδραματίζονται οι σκηνές με αποτέλεσμα όλα να μοιάζουν απρόσμενα, αβέβαια, με άγνωστη κατάληξη, προκαλώντας φόβο. Ο όρος λαβύρινθος, μεταφορικός ή κυριολεκτικός, είναι μία παγίδα από την οποία ο πρωταγωνιστής δεν μπορεί να ξεφύγει. Μία ενδιαφέρουσα ειρωνεία του σεναρίου είναι ότι ο Jack στην τελευταία σκηνή της ταινίας στην ουσία δεν είναι παγιδευμένος αφού μπορεί να ξεφύγει από τον λαβύρινθο χρησιμοποιώντας το τσεκούρι που κρατάει στα χέρια του για να κόψει τους φράχτες και να βγει έξω. Ο Danny αντιθέτως, βρίσκει την διέξοδο οπισθοχωρώντας πάνω στα ίδια τα βήματά του για να βρει την έξοδο από τον λαβύρινθο. Αρνείται να κάνει τα ίδια λάθη με τον πατέρα του και καταφέρνει να επιβιώσει σε αντίθεση με τον Jack ο οποίος «παγώνει» στον χρόνο όπως οι προηγούμενοι φύλακες του ξενοδοχείου. Η «Λάμψη» αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα θρίλερ της σύγχρονης εποχής του κινηματογράφου. Το φανταστικό στοιχείο της ταινίας δρα ως αντίθετο του πραγματικού και παρουσιάζει ανεξήγητα, παράδοξα γεγονότα στα πλαίσια ενός φαινομενικά ρεαλιστικού κόσμου.
Κείμενο: Αφροδίτη Αυγέρου (Lavart)
Πηγή πληροφοριών: Room 237 (ντοκιμαντέρ του 2012)
