“The whole point is that the world is constantly changing, and that as an artist one must always invent new devices, new tools, to describe new feelings, new situations…. If we don’t invent our own values, our own syntax, we will fail at describing our own world.”
— Olivier Assayas, σε ένα γράμμα του στον Kent Jone για την ταινία Irma Vep.
Τα remakes ταινιών, τα sequels και τα prequels θεωρούνται συχνά ως μορφές διασκευής και αναπροσαρμογής: δηλαδή, τρόποι κινηματογραφικής «αναδιατύπωσης» που χαρακτηρίζονται από στρατηγικές επανάληψης, παραλλαγής και επέκτασης. Αντί να καταδικαστούν αυτές οι μορφές κινηματογραφικής (επανα)δημιουργίας ως απόδειξη των εμπορευματοποιημένων σχέσεων της σύγχρονης κουλτούρας των μέσων μαζικής ενημέρωσης, αρκετές φορές ενέχουν έναν αέρα αλλαγής που είναι, εκτός από αναζωογονητικός, απόλυτα αναγκαίος. Μία τέτοια περίπτωση αποτελεί η ταινία του Olivier Assayas Irma Vep του 1996.
Το Irma Vep είναι ένα remake του 7ωρου προϊόντος του Louis Feuillade, Les Vampires (1915). Πρόκειται για την ιστορία μίας συμμορίας αδίστακτων και πονηρών εγκληματιών, που τρομοκρατούν το νυχτερινό τοπίο του Παρισιού και τους πολίτες του. Η Irma Vep (ένας αναγραμματισμός της λέξης “Vampire”) είναι ένα από τα κεντρικά πρόσωπα του έργου και στις δύο μεταφορές και αποτελεί έναν από τους πιο αξέχαστους χαρακτήρες. Η ταινία του Assayas – μια χειρουργική ανατομή, στην πραγματικότητα – είναι ταυτόχρονα και μία σεβαστή αγκαλιά στον Feuillade αλλά και ένα ανυπόμονο, ασεβές “left hook” στην ίδια τη διαδικασία της δημιουργίας μίας ταινίας. Με τις γρήγορες εναλλαγές κάμερας, το καστ των χαρακτήρων (μερικοί από αυτούς είναι τόσο θλιβεροί που φαίνονται πάντα να χρειάζονται μία αγκαλιά), αισθάνεται ότι το χάος είναι μόνο ένα τηλεφώνημα μακριά. Η Irma Vep, λοιπόν, του Olivier Assayas φαίνεται να στοιχειοθετείται λιγότερο ως αφιέρωμα σε μια κλασσική ταινία και περισσότερο ως μια ασυναγώνιστη εξέταση του τι συμβαίνει όταν η σηματοδότηση και ο συμβολισμός θριαμβεύουν στην τέχνη και την απόλαυσή της.
Το αρχικό του υλικό είναι περισσότερο ένα βάρος παρά μια έμπνευση, μια συνεχής υπενθύμιση του χρέους του στο παρελθόν του κινηματογράφου. Ο πρωταγωνιστικός χαρακτήρας του σκηνοθέτη Vidal κληρονομεί παρά δημιουργεί. Επιμένει να «ρίξει» μια Κινέζα ηθοποιό, την Maggie Cheung, στον κεντρικό ρόλο της femme fatale Irma Vep, διότι θα ήταν «βλασφημία» για μια Γαλλίδα ηθοποιό να ερμηνέυσει έναν χαρακτήρα της μεγάλης Musidora. Είναι τρομερή η προσπάθεια του Vidal να διαχωρίσει την Irma Vep από εκείνες που ήρθαν πριν – γιατί δεν είναι μόνο η Cheung που μπαίνει σε αυτήν την εικονική στολή, αλλά κάθε χαρακτήρας που έπαιξε ποτέ σε remake αυτής της ταινίας στο παρελθόν. Αυτή, όμως, η εκδοχή της Irma Vep είναι τόσο το προϊόν δεκάδων κινεζικών ταινιών δράσης, όσο και ο καρπός του μοναδικού οράματος του Vidal. Για αυτό ήταν σημαντική και η επιλογή μίας femme fatale που δεν θα συμπίπτει με την εικόνα που έχουμε όλοι μας όταν ακούμε αυτόν τον όρο.
Βέβαια, και ειδικά υπό το πρίσμα της φεμινιστικής κινηματογραφικής θεωρίας, η femme fatale σε αυτή την ταινία noir, καθώς επικεντρώνεται στη δημιουργία μιας φανταχτερής εξωτερικής εμφάνισης για να παίξει για τον πρωταγωνιστικό ρόλο που ενέχει πολλά ανδρικά στοιχεία, είναι ένα πρωταρχικό παράδειγμα του πώς μία ταινία έχει οικοδομήσει την οπτική της κοινωνίας, δείχνοντας τις γυναίκες κυρίως ως αντικείμενα (ή αντίστροφα – πώς η κοινωνία έχει κατασκευάσει τον κινηματογράφο για να υποστηρίξει αυτήν την άποψη). Η Laura Mulvey χρησιμοποιεί τον όρο “to-be-be-look-at-ness” για να διασαφηνίσει το διαχωρισμό των δύο δομών (φιλμ και πατριαρχία) στην Οπτική και Άλλες Ευχαριστήσεις. Η Mulvey γράφει, λοιπόν:
In a world ordered by sexual imbalance, pleasure in looking has been split between active/male and passive/ female. The determining male gaze projects its fantasy onto the female figure, which is styled accordingly. In their traditional exhibitionist role women are simultaneously looked at and displayed, with their appearance coded for strong visual and erotic impact so that they can be said to connote to-be-looked-atness.
Με πολλές λήψεις στοχευόμενες στην latex αμφίεση της πρωταγωνίστριας, η παραπάνω τοποθέτηση αποκτά πια ένα χειροπιαστό αποτέλεσμα. Καθώς η ταινία του Olivier Assayas εξελίσσεται, η κινηματογραφική παραγωγή διαλύεται, ενώ γεγονότα και συναισθήματα ξεφεύγουν από τον έλεγχο. Η Maggie Cheung διατηρεί μόνο την αίσθηση της απόστασης και της αναλογίας. Εκείνοι που την περιβάλλουν χάνουν τον εαυτό τους σε μεμονωμένες φαντασιώσεις της «Irma» (αυτό συντελείται όταν η Maggie φοράει το κοστούμι της γάτας στο πίσω μέρος ενός καταστήματος εσωρούχων S / M, η φετιχιστική φύση του μυστικισμού του χαρακτήρα δεν θα μπορούσε να είναι πιο ξεκάθαρα εμφανής με αυτή την εικόνα). Μια αλχημεία πολιτιστικής σύγκρουσης βρίσκεται εδώ: η Cheung – μιλώντας αγγλικά με μια γοητευτική, αόριστα βρετανική προφορά – είναι μια μοναχική φωνή ρεαλισμού και συμπόνιας εν μέσω ενός κατακλυσμού γαλλικού απολυταρχισμού και αδιαλλαξίας, μια πλημμύρα προβολής που την φέρνει αναπόφευκτα στα παρασκήνια και τη λαχτάρα των σινεφίλ (η Nathalie Richard, ως σχεδιαστής κοστουμιών, αναφέρεται στην Maggie / Irma ως «το πλαστικό παιχνίδι μου»). Όμως, είναι ο ίδιος ο χαρακτήρας της Irma Vep που αποτολμά να σχολιάσει τη θέση της ως femme fatale. Σιωπηλά.
Γυρισμένη σε φιλμ 16 mm, η ταινία Irma Vep έχει μερικές φορές τη δομή ενός κινηματογραφικού ντοκιμαντέρ. Και αυτή η αίσθηση που αφήνει στον θεατή, επιτρέπει στους χαρακτήρες να σχολιάσουν τη θέση τους εντός της ταινίας. Ο Assayas παρουσιάζει στιγμές από το αριστούργημα του Feuillade τόσο άνετα, όπως και τις ασπρόμαυρες εικόνες της Maggie που ανεβαίνει κρυφά τις σκάλες. Μια γάτα με λαμπερό λατεξ. Μια σκηνή σε ένα σεξουαλικό κατάστημα (πού αλλού μπορεί να αγοράσει κάποιος αυθεντικά κοστούμια γάτας από λατεξ, σωστά;) με τη Zoe, τη Maggie και έναν βοηθό παρέχει κωμική (και συναισθηματική) ανακούφιση. Το γυναικείο στοιχείο διακωμωδεί την πτυχή της σεξουαλικής ύπαρξης προοριζόμενης για την ανδρική κατανάλωση. Και όταν η Zoe ρουφάει το τσιγάρο της και αφήνει τον καπνό να περάσει από τα μάτια και τη μύτη της μάσκας, επιτυγχάνεται ξανά η δική της ήσυχη κωμική κορύφωση. Με την ερμηνεία της Cheung – άμεση, ασυνεπής – ακριβώς μπροστά μας για μεγάλο μέρος της ταινίας, η ταινία του Assayas είναι – όπως και η επώνυμη ηρωίδα της ταινίας – ένα σύμπαν απολαύσεων. Σε ένα σημείο, ο πρωταγωνιστής Vidal τονίζει, «Πρέπει να σεβαστείς τη σιωπή», καθώς σκηνοθετεί μια σκηνή με τη Maggie. Οι περίεργοι ήχοι του λατεξ σπάζουν απαλά αυτήν τη σιωπή επανειλημμένα. όχι μόνο την σιωπή αλλά και τον σεβασμό σε αυτό το ιερό τέρας του σινεμά.
Ο Assayas καταλήγει να δημιουργεί κάτι πραγματικά μοντέρνο, πραγματικά απαλλαγμένο από το παρελθόν. Επιτρέπει στο τραγούδι κάποιου άλλου να υπαγορεύει τον ρυθμό μιας σκηνής που έχει γυριστεί πολλές φορές – μια βόλτα με μοτοσικλέτα δίπλα σε ένα ποτάμι φωτισμένο τη νύχτα – πιστεύοντας στη δύναμη των εικόνων του για να μεταδώσει την απογοητευμένη λαχτάρα της Zoe της Nathalie Richard για το απρόσιτο στοιχείο της Cheung.
Παρά τις αμφιβολίες του, ο Assayas διατηρεί την ελπίδα του στην ικανότητα του κινηματογράφου να κάνει το παλιό νέο, να εμποτίσει υπάρχουσες δημιουργίες ή ακόμη και υπάρχουσες επαναδημιουργίες με νέες συλλογιστικές πορείες – και σε αυτές τις σποραδικές στιγμές ελπίδας που διαχειρίζεται για να ξανακερδίσει αυτή την αίσθηση υπέρτατης χαράς που έπνιξε το έργο των πρωτοπόρων του κινηματογράφου. Η εκ νέου ιδιοποίηση γίνεται, με αυτόν τον τρόπο, μέσο αναγέννησης. Η αναμφισβήτητα τρελή και η άσεμνη φύση του φιλμ είναι ένα χαστούκι στην ιδέα της σύμβασης, ένα παράτολμο άλμα στο άγνωστο και μια καταπληκτική επιβεβαίωση μιας από τις πολλές τοποθετήσεις του Assayas αλλά και άλλων κινηματογραφιστών:
Cinema is not magic; it is a technique and a science, a technique born from science and put in service of a will: the will of workers to liberate themselves.
Αλλά πώς μπορούν οι «εργάτες» να απελευθερωθούν με την τέχνη εάν η τέχνη δεν απελευθερωθεί από τα υπάρχοντα συστήματα παραγωγής; Ίσως δεν μπορούν, και αυτό είναι που κάνει την Irma Vep απαραίτητη. Ο Feuillade είχε τη στιγμή του. Τώρα είναι η σειρά του Assayas.
Διαβάστε εδώ περισσότερα κινηματογραφικά αφιερώματα.
Κείμενο: Ελένη Κουκουρίκου (Lavart)
