«…αν υπάρχει κάποια φιλοσοφία της ποίησης, η φιλοσοφία αυτή θα πρέπει να παράγεται και ν’ αναπαράγεται μέσα από έναν κυρίαρχο στίχο… μέσα από την ίδια την έκσταση της καινοτομίας της εικόνας».
Η ποιητική πράξη δεν έχει παρελθόν: δε θεμελιώνεται σε μια επεξεργασμένη και επαληθεύσιμη επιστημονική σκέψη, όπως προστάζει ο φιλοσοφικός λογισμός. Δεν έχει υποβληθεί στον αυστηρό αναστοχασμό που οδηγεί σε έναν διαρκή και ωφέλιμο ανασχηματισμό της επιστημονικής θεωρίας – καθώς αυτή (η θεωρία) απουσιάζει. Η ποίηση δεν έχει κανόνες (αν και κρίνεται σαν να έχει). Γεννιέται και αποτελεί προϊόν της φαντασίας, μιας έννοιας ισάξιας (και ψιθυριστά ανώτερης) των Ιδεών που πλέουν έξω από το σπήλαιο του Πλάτωνα.
«Το σπίτι είναι ένα θέατρο»
Η Ποιητική του Χώρου: Ένα από τα βιβλία του Γκαστόν Μπασελάρ, του Γάλλου φιλοσόφου που ασχολήθηκε με την ποίηση και τη φιλοσοφία της επιστήμης, και αργότερα ενέπνευσε στοχαστές όπως ο Φουκώ και ο Ντεριντά. Το έργο δημοσιεύτηκε το 1958, και σε αυτό ο Μπασελάρ εφαρμόζει τη μέθοδο της φαινομενολογίας στην αρχιτεκτονική, θεμελιώνοντας την ανάλυσή του όχι σε διαδιδόμενες αρχές (όπως συνήθιζαν κατά την εποχή του διαφωτισμού να θεωρούν για την αρχιτεκτονική) αλλά σε ζωντανή εμπειρία της αρχιτεκτονικής. Έτσι οδηγείται να θεωρήσει χωρικούς τύπους όπως η σοφίτα, το κελάρι, τα συρτάρια – αντικείμενα που αποτελούσαν σημεία γίνονται για εκείνον πλαίσια. Όπως αναφέρει και ο Βασίλης Νταλλή στο δοκίμιό του πάνω στην Ποιητική του Χώρου: «Θα χαρακτήριζα τη φαινομενολογία του Μπασελάρ ένα πανηγύρι της ύλης στην οποία ο διανοητής δίνει μια πιο ιδιαίτερη σημασία από τις μορφές της…».
Η ποιητική του χώρου, λοιπόν, αποτελεί μια προσέγγιση της αρχιτεκτονικής που αναφέρεται περισσότερο στην εμπειρία και λιγότερο στη θεωρία, μια συνειδητή εστίαση στην προσωπική και συναισθηματική απόκριση που προστάζουν τα οικοδομήματα και οι χώροι. Οι χώροι που μελετά ο Γάλλος φιλόσοφος είναι μικρόκοσμοι της οικίας – καρέκλες, μπαούλα, ντουλάπες, σκάλες, και αποσκοπούν στη δημιουργία πλαισίων που συλλέγουν αναμνήσεις και όχι σκόνη, στη δημιουργία μιας ζωντανής ανθρώπινης κληρονομιάς και όχι στο στήσιμο ανέλπιδων αιθουσών αναμονής (τα πλαστικά παραπετάσματα που ξεθωριάζουν).
Δεν υπάρχει γενίκευση που να λειτουργεί ως βάση σε μια φιλοσοφία της ποίησης, η οποιασδήποτε μορφής προσπάθεια εξαγωγής ή/και επαγωγής νοήματος κινδυνεύει να αυτο-προσδιοριστεί, να καταστεί δηλαδή ένα προϊόν συνθετικής παράνοιας. Χωρίς λοιπόν κάποια «αρχή» ή «βάση», η ποίηση ζει και ενυπάρχει σε μια δική της πρωτεϊκή διάσταση, υιοθετώντας τη σημασία που της προσδίδει ο εκάστοτε δέκτης και καταναλωτής της. Έτσι, ενώ υπάρχουν κοινά ρεύματα και θεματολογίες (όπως και σε κάθε μορφή τέχνης, άλλωστε), είναι αδύνατον να οριστούν κριτήρια ιεράρχησης ή ομαδοποίησης του νοήματος και των συμβόλων στην ποίηση. Το ίδιο, κατά τον Μπασελάρ, είναι αληθές και για την αρχιτεκτονική της φαντασίας.
«Είναι προτιμότερο να ζεις σε μια κατάσταση παροδικότητας παρά οριστικότητας»
Σύμφωνα με τον Γάλλο φιλόσοφο, όλοι χτίζουν το μελλοντικό τους σπίτι χρησιμοποιώντας έστω λίγα τούβλα του σπιτιού στο οποίο μεγάλωσαν, προσπαθώντας εν τέλει να οικοδομήσουν το συμμετρικό αντίθετό του, ένα σπίτι μεγαλύτερο, βολικότερο και ελαφρύτερο από όλα τα σπίτια του παρελθόντος. Είναι μια διαδικασία λιγότερο ρασιοναλιστική και περισσότερο αφηρημένη, η επιθυμία για αναβάθμιση και εξατομίκευση που ωριμάζει στο μυαλό αργά αλλά αναπόφευκτα. Για τον Μπασελάρ, εξάλλου, είναι καλό να φυλάμε πάντα όνειρα για έναν μελλοντικό χώρο διαβίωσης, μια δυνητική ιδέα για ένα γυάλινο κάστρο, καταχωνιασμένη σε κάποιο συρτάρι του λογισμού μας. Διότι αν καταλήξουμε να ζούμε στο ιδανικό σπίτι, έναν χώρο τελειωμένο και τελικό, τότε το μόνο που θα πνίγει τις ανθρώπινες δεξαμενές νόησης είναι σκέψεις νηφάλιες και όχι όνειρα. Και δίχως όνειρα απουσιάζει το κίνητρο, η ακονόπετρα που μασάει τις γωνίες της πλήξης και αδράνειας για να κατεργαστεί και να λαξεύσει νόημα. Η ιδέα αυτή παραπέμπει στην ολοκληρωτική και αφοπλιστική εξάρτηση του ατόμου από την περιέργειά του, την ανάγκη να διερωτάται πάντα για το τι έπεται και όχι τι προηγήθηκε ή τι συμβαίνει τώρα: Αν ο άνθρωπος διέθετε όλη τη γνώση που επιθυμούσε, θα ήταν ένα πραγματικά δυστυχισμένο ον.
Τι είναι, εν τέλει, το σπίτι για τον Μπασελάρ, και πώς η ποιητική του χώρου μπορεί να εξυπηρετήσει την τέχνη και επιστήμη της αρχιτεκτονικής; Κάτι περισσότερο από αριθμοί και σχέδια πάνω σε χαρτί, το σπίτι για τον Γάλλο φιλόσοφο είναι μια ραγισμένη χιονόμπαλα, φτιαγμένη με τις κατάλληλες προδιαγραφές για να λειτουργήσει αλλά σημαδεμένη με μια προσωπική και μοναδική νότα. Είναι ένα καταφύγιο από τον έξω κόσμο, μια κιβωτός αναμνήσεων και φαντασμάτων. Το μόνο που έχει να κάνει ο αρχιτέκτονας, αν θέλει να επικαλεστεί την ποιητική του χώρου, είναι να την φτιάξει ήδη ραγισμένη.
Κείμενο: Νικήτας Διαμαντόπουλος (Lavart)
