«Πώς γίνεται να ξέρεις και να μην λες τίποτα και να το παραδέχεσαι έτσι απλά;»
Σύνηθες ερώτημα από σοκαρισμένους και εξοργισμένους πολίτες, ύστερα από την παραδοχή της Πηνελόπης Αναστασοπούλου ότι γνώριζε για πάνω από 20 χρόνια περί βιασμών ανηλίκων στον καλλιτεχνικό χώρο.
Είναι πιθανό η Πηνελόπη Αναστασοπούλου να μην «γνώριζε» αλλά να άκουγε φήμες, και με φήμες δύσκολα κάνεις καταγγελία και ακόμα δυσκολότερα αυτή αντιμετωπίζεται σοβαρά. Τι καταγγέλλεις, «Άκουσα αυτό σε ένα πηγαδάκι»; Πρέπει να είσαι είτε θύμα είτε μάρτυρας για να έχει βάση η καταγγελία, ενώ όταν πρόκειται για ανήλικα θύματα, ακόμα κι αν τα γνωρίζεις, πρέπει να εμπλακούν και γονείς ή κηδεμόνες που ίσως να μην είναι γνώριμα πρόσωπα. Ενδεχομένως αυτό να εννοούσε λέγοντας, αναμφίβολα προκλητικά και άκομψα, «Δεν κάναμε καταγγελία γιατί ήταν ανήλικα και γιατί δεν είχε συμβεί σε εμάς».
Όμως τώρα που οι δημοσιογράφοι αναζητούν δηλώσεις προσώπων που «ήξεραν» και πολλοί ηθοποιοί – μεταξύ μας – αφορμές για προβολή, πιθανότατα το «Κάτι είχε φτάσει στα αυτιά μου» να μετατρέπεται σε «Ήξερα, θα σας πω, κάμερα σε μένα». Είναι ακόμα πιθανό και αυτοί που πράγματι ήξεραν να μην έκαναν τίποτα επειδή, όπως ακούμε μέρες τώρα, ήταν «ζήτημα επαγγελματικής επιβίωσης». Δηλαδή φόβος ή το γνωστό μας βόλεμα, αν και δεν διακρίνω μεγάλη διαφορά μεταξύ των δύο.
Από την άλλη, όταν γνωρίζεις ότι οι αρχές έχουν ασχοληθεί με μια υπόθεση, όμως – για ομολογουμένως πολύ μυστήριους λόγους – έπαψαν να ερευνούν, κάπου χάνεις την εμπιστοσύνη στους θεσμούς που υποτίθεται πως ενεργούν και προστατεύουν. Επίσης συμβαίνει συχνά όταν κάτι γύρω σου αντιμετωπίζεται ως κανονικότητα από την πλειονότητα, να αρχίζεις να το αγνοείς ενώ εκείνος που μιλάει ή προσπαθεί να παρέμβει να αντιμετωπίζεται ως «παρεκκλίνων».
Υπάρχουν αμέτρητα παραδείγματα πειραμάτων και παρατηρήσεων από ιστορικούς και κοινωνικούς ψυχολόγους, που περιγράφουν φαινόμενα όπως το group think, η διάχυση ευθύνης, το λεγόμενο bystander effect κ.ά. Από τη μία η ψυχολογία της μάζας και η επιθυμία για συνοχή και προσαρμογή, κι από την άλλη η αίσθηση του ατόμου πως, όσο αυξάνονται οι μάρτυρες σε ένα γεγονός, τόσο μειώνεται η ευθύνη του ίδιου να παρέμβει αφού «όλο και κάποιος άλλος θα το κάνει». Η γερμανική κοινωνία στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι ίσως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα μαζικής αδράνειας και συγκατάβασης σε αποτρόπαιες καταστάσεις.
Άπειρες οι πιθανότητες κι οι θεωρίες για να κάνουμε εικασίες κι ερμηνείες ες αεί.
Δικαιολογούν κάτι όλα αυτά; Ξεκάθαρα όχι.
Μάλλον δεν μαθαίνουμε ποτέ μα επιμένω να πιστεύω πως τα άτομα δεν είναι έρμαια της μάζας εκτός κι αν επιλέξουν να την ακολουθήσουν. Όλα αυτά που μέρες τώρα ακούμε ως εξηγήσεις και δικαιολογίες για τη σιωπή των θεατών της κακοποίησης, τώρα ξαφνικά δεν αρκούν καθώς πρόκειται για παιδιά. Δηλαδή όταν το θύμα είναι παιδί, δεν έχει εξουσία ο θύτης; Ή τότε μόνο η αψήφηση της εξουσίας γίνεται ρεαλιστική και επιτακτική;
Όπως και να έχει, η Πηνελόπη Αναστασοπούλου και ο χώρος του θεάτρου είναι μάλλον η μύτη της κορυφής ενός παγόβουνου που πλέον δεν μπορούμε να αγνοήσουμε διότι θύτες, θύματα και αμέτοχοι θεατές απέκτησαν όνομα, και όταν μία πράξη έχει όνομα και πρόσωπο είναι ευκολότερα κατακριτέα.
Βέβαια, και στο (όχι και τόσο μακρινό) παρελθόν είχαν ονόματα παιδιά – θύματα, και μάλιστα συνοδευόμενα από εικόνα. Λιγότερο από 6 χρόνια πριν, έγινε viral παγκοσμίως η φωτογραφία του μικρού Alan Kurdi να κοίτεται νεκρός σε μία παραλία του Αιγαίου, αφού πνίγηκε μαζί με τη μητέρα και τον αδερφό του στην προσπάθειά τους να περάσουν με βάρκα από το Μπόντρουμ της Τουρκίας στο ελληνικό νησί της Κω.
Ακούσαμε κάποιους να λένε «Ωραία, ένας λιγότερος, μακάρι κι άλλοι». Όπως κάθε φορά που γίνεται λόγος για γέννηση προσφυγόπουλου ακούμε τα γραφικά «Γιατί να ξεγεννάνε στα νοσοκομεία μας» και «Τι φταίμε εμείς αν αναπαράγονται σαν τα κουνέλια». Ευτυχώς αυτές οι φωνές δεν είναι αντιπροσωπευτικές του συνόλου, ούτε καν μιας πλειονότητας, και ίσως να μην τις έχουμε συνηθίσει αφού, πάλι ευτυχώς, υπάρχει έντονος αντίλογος. Όμως έχουμε συνηθίσει την κατάσταση «παιδιά σε κίνδυνο».
Στο Πεδίον του Άρεως τι συμβαίνει; Απ’όσο γνωρίζουμε ασυνόδευτα ανήλικα παιδιά εκδίδονται για ένα πιάτο φαΐ. Για μια περίοδο μάλιστα υπήρχαν φόβοι μην γίνει η Ελλάδα η «Ταϊλάνδη της Ευρώπης». Τι γίνεται με αυτό; Στους δρόμους της Αθήνας και όχι μόνο, έφηβοι μετανάστες, προσφυγες και ημεδαποί, κάνουν χρήση και διακίνηση ναρκωτικών σε κοινή θέα, είτε για να μουδιάσουν την απόγνωσή τους, είτε για να επιβιώσουν, είτε και για τα δύο όπως συνήθως συμβαίνει στο σταυροδρόμι εξαρτήσεων και παραοικονομίας.
Όλα αυτά συμβαίνουν γύρω μας, τα έχουμε συνηθίσει και δεν μας σοκάρει πια η ανοχή θεσμών και υπευθύνων. Οπότε γιατί να εκπλήσσεται και να σοκάρεται κανείς από την ανοχή της Πηνελόπης Αναστασοπούλου; Μας ενδιαφέρουν τα παιδιά, ή μόνο υπό όρους και συνθήκες;
Ίσως τώρα μας ενδιαφέρουν επειδή δεν είναι πια μόνο τα προσφυγόπουλα σε κίνδυνο, όπως και τα εγκλήματα της Χρυσής Αυγής προκάλεσαν πανελλήνιο σοκ όταν θύμα της έγινε ένας Έλληνας. Δεν είναι πια μόνο τα παιδιά «δίχως μέλλον» που απειλούνται, αλλά και παιδιά με όνειρα και φιλοδοξίες. Ίσως αν ο γνωστός σκηνοθέτης ήταν γυναίκα να έπαιρνε και συγχαρητήρια όπως είδαμε πρόσφατα με τη δασκάλα και τον 13χρονο μαθητή. Ίσως αν η κοινωνία δεν είχε διαστρεβλωμένες απόψεις για την ομοφυλοφιλία και δεν θεωρούσε «φυσική» τη συσχέτισή της με την παιδεραστία, να είχε γίνει κάτι νωρίτερα. Ίσως.
Δεν θέλω να πω ότι είμαστε όλοι υποκριτές (αν και αφήνω ανοιχτό το ενδεχόμενο να είμαστε). Ούτε θέλω να στρέψω την ευθύνη γενικά και αόριστα στην «άτιμη κοινωνία» αφαιρώντας την από συγκεκριμένα πρόσωπα των οποίων η εγγύτητα με τους θύτες και τον καλλιτεχνικό χώρο, όντως αυξάνει την ευθύνη. Ωστόσο θεωρώ ότι το πρόβλημα είναι βαθύ, πολύ πιο βαθύ, και πως όση ευθύνη και να έχουν κάποιοι άνθρωποι – θύτες ή θεατές – είναι παράλληλα κάπως άτοπο να γίνονται αποδιοπομπαίοι τράγοι ώστε να εξηγηθεί και να αντιμετωπιστεί απλοϊκά ένα πρόβλημα κραυγαλέα πολυπαραγοντικό.
Κάποια στιγμή πρέπει να αρχίσουμε να ενώνουμε τις τελείες.
Το παγόβουνο του οποίου την κορυφή τώρα βλέπουμε σοκαρισμένοι, έχει να κάνει με σχέσεις και κλίκες ισχύος στον καλλιτεχνικό και στον πολιτικό χώρο καθώς και στα σημεία τομής τους, με διαπλεκόμενα συμφέροντα και μικροσυμφέροντα, με το βόλεμα και τη μικροαστικού τύπου επιδίωξη της ανέλιξης, με την παθητικότητα ενός λαού στον οποίο όλοι χρειάζονται μια μάζα να κάνει πλάτες για να μιλησουν ή ακόμα και να διαμορφώσουν άποψη, με τη δηθενιά κάποιων φερόμενων ως «άριστων», «δημοσιογράφων» ή «διανοούμενων» που επηρεάζουν την κοινή γνώμη μα δεν είναι παρά μαϊντανοί σε μίντια και κοσμικές στήλες, με την κοινή γνώμη που αρκείται στα μίντια και τις κοσμικές στήλες, με το μεταναστευτικό, με την ανεπάρκεια της αστυνομίας, με την αδιαφορία των θεσμών, με τον αποπροσανατολισμό που γίνεται κάθε φορά που σοβαρά κοινωνικά θέματα υποβιβάζονται σε απλές κομματικές διαμάχες και αντιπολιτευτικά χαρτιά (όπως γίνεται τώρα) με λάσπη και fake news, με τόσα πολλά, που το να δείχνουμε με το δάχτυλο την Πηνελόπη Αναστασοπούλου – χωρίς να τη δικαιολογώ – το βρίσκω αν μη τι άλλο ειρωνικό και ανώφελο.
Κυρίως, πολύ φοβάμαι, ότι όπως και στην υπόθεση Τσοχατζόπουλου θα αλλάξει μία υπουργική θέση (κι άλλη μία διευθυντική), θα τιμωρηθεί ποινικά και κοινωνικά ένα άτομο (που το παθογόνο υποσύστημα δεν είχε πια ανάγκη), θα καεί στην πλατεία των σόσιαλ μίντια μαζί με λίγους ακόμα που συνεργάστηκαν ή ήξεραν μα δεν μίλησαν, έτσι ώστε να ικανοποιηθεί ο κόσμος και το κοινό περί Δικαίου αίσθημα, να αναρτηθούν αλλεπάλληλα posts στα σόσιαλ μίντια με αναδημοσιεύσεις και likes ως «τέλεση ηθικών καθηκόντων», να βγάλουν τα κανάλια νούμερα και τα ειδησεογραφικά sites, clicks, και όταν πια η αναστάτωση κορεστεί, ξεθυμάνει και καταλαγιάσει, δεν θα έχει αλλάξει ουσιαστικά τίποτα.
Ο Αλέξης Κούγιας αναλαμβάνει την υπεράσπιση του Δημήτρη Λιγνάδη
Κείμενο: Νικόλ Ερίνη (Lavart)
