«Tο βλέμμα του εικονιζόμενου σε πορτραίτο εστιάζει στο τίποτα» – Jean-Luc Nancy.
Ο Roman Polanski το 1965 σκηνοθετεί στο Λονδίνο το ψυχολογικό θρίλερ Repulsion με πρωταγωνίστρια την Catherine Deneuve, στο ρόλο μιας νεαρής γοητευτικής μανικουρίστα που αντιμετωπίζει προβλήματα στις καθημερινές κοινωνικές της αλληλεπιδράσεις. Το πρόβλημα φαίνεται να εστιάζεται περισσότερο στην αποστροφή που νιώθει η Carol (Catherine Deneuve) για τους άντρες, η οποία παίρνει σάρκα και οστά στο πρόσωπο του εραστή της αδερφής της. Η απωθητική της συμπεριφορά φαίνεται πιθανότατα να προέρχεται από μία τραυματική εμπειρία των παιδικών της χρόνων -τον βιασμό από τον πατέρα της- αφού ο σκηνοθέτης εστιάζει και στο πρόσωπό της μικρής Carol που κοιτάζει αλλού σε μία οικογενειακή φωτογραφία -ένα close up αλλά όχι en face πλάνο.
Η Carol είναι νευρική, αφηρημένη, ανήσυχη και έχει παραισθήσεις. Αντιδρά παράλογα στο φιλί του Michael, ενός νεαρού που δηλώνει ερωτευμένος μαζί της και στην οποιαδήποτε μορφή επαφής της με άντρα. Η ευερεθιστότητα της πηγάζει από την απουσία σεξουαλικής έντασης που συνδέεται με την λίμπιντο και την ανάδειξη του άγχους της έως ότου όλα τα παραπάνω βρουν διέξοδο στις δολοφονικές πράξεις της, που θα αναδειχθούν με εστίαση στην ανελαστικότητα του προσώπου της.
Τρία χρόνια αργότερα ο Polanski θα συστήσει άλλη μία υστερική ηρωίδα στο κοινό, την Rosemary μέσα από την ταινία Rosemary’s baby. Η Rosemary (Mia Farrow) μετακομίζει με τον σύζυγό της σ’ ένα νέο διαμέρισμα με σκοπό να κάνουν οικογένεια, κάτι που μετατρέπεται σε μία εφιαλτική περίοδο κύησης και την αρχή του τέλους. Οι φριχτοί κοιλιακοί πόνοι της σε συνδυασμό με τις αναμνήσεις μιας τελετής βιασμού -με παρόντες τον άντρα της και το φιλικό και υπερήλικο ζευγάρι γειτόνων τους- σημαίνουν την αρχή της μαρτυρικής εγκυμοσύνης της. Παραισθήσεις και νευρικότητα συνθέτουν τα χαρακτηριστικά της υστερικής συμπεριφοράς της σ’ ένα κυνήγι μαγισσών που αγγίζει τα όρια της σχιζοφρένειας. Τα κατά πρόσωπο πλάνα ουδετεροποιούν το φόντο της εμφανώς άρρωστης πρωταγωνίστριας με σκοπό να εστιάσει ο θεατής στο τί αυτή νιώθει και βλέπει τη στιγμή που βουλιάζει στην προσωπική της παράνοια.
Ο Πολωνός Andrej Zulawski, στην ταινία του Possession, το 1981 στήνει το πορτραίτο μιας γυναίκας αποφασισμένης να εγκαταλείψει τον άντρας της για χάρη ενός πλάσματος που έχει πάρει την μορφή του, την εξουσιάζει και τρέφεται από τα συναισθήματα και τις επιθυμίες της, οδηγώντας την στην ανυπαρξία. Εδώ, ο όρος «δαιμονισμένη» (ελ. τίτλος Μια γυναίκα δαιμονισμένη) θα μπορούσε να αντικατασταθεί με τον όρο «υστερική». Η Anna (Isabelle Adjani) αποφασίζει να αφήσει τον άντρα της (Sam Neil) προσπαθώντας να βγει από το αδιέξοδο που έχει φτάσει να είναι ο γάμος της, με αποτέλεσμα να βυθίζεται στη μοναξιά της. Η οικειοθελής παράδοσή της θα τροφοδοτήσει το πλάσμα που θα αντικαταστήσει τον άντρα της. Το δράμα της παρακολουθείται μέσα από πληθώρα close ups και en faces πλάνων όπου η Anna κατατρώγεται με το τέρας μέσα της και η κάμερα την ακολουθεί σε κάθε ξέσπασμά της. Έτσι, οδηγείται στην σχιζοφρένεια μέσω ενός άκρως αιματηρού πεδίου ενεργειών και ακολουθιών μέχρι να αντικατασταθεί και η ίδια από την σωσία της.
Αυτά τα en face και close up πλάνα των υστερικών γυναικών θα μπορούσαν να αποτελούν και τα πορτραίτα τους. Στη ζωγραφική «το βλέμμα του εικονιζόμενου σε πορτραίτο εστιάζει στο τίποτα» γράφει ο Γάλλος φιλόσοφος Jean-Luc Nancy. Οι πρωταγωνίστριες δεν εστιάζουν πουθενά γιατί δεν μπορούν ν’ αντιληφθούν την πραγματικότητα. Το να μην κοιτούν πουθενά αποτελεί την εκμηδένιση της υποκειμενικότητάς τους. Η καθεμία από τις παραπάνω ηρωίδες καθίσταται τελικά ένα αντικείμενο και κατανοείται πλέον ως μέσο και όχι ως ύπαρξη: αντικείμενο βιασμού (Carol), μέσο κυοφορίας (Rosemary) και αντικείμενο υπό την κυριαρχία μιας υπερφυσικής δύναμης (Anna), σε τρία αριστουργήματα που παρουσιάζουν γυναίκες σε παροξυσμό, που ακροβατούν μεταξύ υποκειμενικής και αντικειμενικής πραγματικότητας.
Κείμενο: Διμηνίδης Δανιήλ (Lavart)
