Από το αιγυπτιακό μπλε και το lapis lazuli, στο μπλε του Yves Klein και το “κλασικό μπλε” του 2020
Αποτελεί ένα από τα τρία βασικά χρώματα, βρίσκεται ανάμεσα στο βιολετί και το πράσινο στο φάσμα του ορατού φωτός, ενώ «ντύνει» τις ημέρες και τις νύχτες μας μέσω των όγκων του ουρανού και του ωκεανού. Ο λόγος για το μπλε χρώμα, το οποίο έχει επηρεάσει ανά τους αιώνες ολόκληρους πολιτισμούς, αλλά και καλλιτέχνες.
Σύμφωνα με ερευνητές, οι άνθρωποι, πολλές χιλιάδες χρόνια πριν, είχαν αχρωματοψία, με αποτέλεσμα να αντιλαμβάνονται μόνο το μαύρο, το άσπρο και το κόκκινο, ενώ αργότερα το κίτρινο και το πράσινο. Μην έχοντας αντίληψη του μπλε, λοιπόν, δεν είχαν ούτε και λέξεις για να το περιγράψουν. Έτσι, στο χωρίο της Οδύσσειας του Ομήρου, ο Οδυσσέας πλέει «ἐπὶ οἴνοπα πόντον», δηλαδή σε «μελανό πέλαγος». Ενδεχομένως αυτή η αδυναμία αντίληψης του χρώματος να οφειλόταν στο γεγονός ότι δε συναντάται συχνά στη φύση.
Το μπλε έγινε αντιληπτό όταν οι άνθρωποι ξεκίνησαν να φτιάχνουν χρωστικές ουσίες. Ας δούμε, λοιπόν, τη μακρόχρονη ιστορία του από τις πρώτες χρωστικές της αρχαίας Αιγύπτου μέχρι τις πιο πρόσφατες αποχρώσεις του.
Αιγυπτιακό Μπλε
Πρωτοπόροι στην ανακάλυψη του χρώματος ήταν οι αρχαίοι Αιγύπτιοι, οι οποίοι, γύρω στο 2.200 π.Χ., δημίουργησαν το «αιγυπτιακό μπλε». Επρόκειτο για ένα μείγμα ασβεστόλιθου, άμμου και μεταλλικού άλατος, όπως ο αζουρίτης ή ο μαλαχίτης, το οποίο θερμαινόταν στους 800-1000 °C. Από τη διαδικασία προέκυπτε ένα διαφανές μπλε γυαλί, που θρυμματιζόταν και αναμειγνυόταν με ασπράδια αυγών ή κάποια άλλη συνδετική ουσία. Το αποτέλεσμα ήταν μια παχύρευστη βαφή, σαν σμάλτο.
Η χρωστική αυτή ήταν ακριβή και εξαιρετικά πολύτιμη, γι’αυτό και χρησιμοποιούνταν κυρίως σε υψηλής ποιότητας κεραμική, αγάλματα και στους τάφους των Φαραώ. Παρέμεινε δημοφιλής μέχρι το τέλος της ρωμαϊκής περιόδου.
Ουλτραμαρίν
Οι ρίζες του ουλτραμαρίν μας πηγαίνουν πίσω στην 7η χιλιετία π.Χ., όταν οι Αιγύπτιοι άρχισαν να εμπορεύονται τον ημιπολύτιμο λίθο lapis lazuli, ο οποίος για αιώνες μπορούσε να εξορρυχθεί μόνο από τα λατομεία του Sar-i Sang, στο Αφγανιστάν. Ο λίθος, όμως, χρησιμοποιούνταν μόνο στην κατασκευή κοσμημάτων, αφού οι Αιγύπτιοι δεν είχαν κατορθώσει να τον μετατρέψουν σε βαφή.
Αυτό συνέβη πολύ αργότερα, όταν, κατά τον 6ο αι.μ.Χ., εμφανίζεται στις βουδιστικές τοιχογραφίες του Μπαμιγιάν, στο Αφγανιστάν. Η εξάπλωσή του στο δυτικό κόσμο ξεκινά το 14ο και 15ο αι. από Ιταλούς εμπόρους που το μετέφεραν στη Βενετία. Έτσι, μετονομάστηκε σε «ultramarinus», που σημαίνει «πέρα από τη θάλασσα».
Κατά το Μεσαίωνα και ύστερα στην Αναγέννηση, αποτέλεσε το πιο περιζήτητο και πολύτιμο χρώμα, αφού έφτασε να αγγίξει την τιμή του χρυσού. Στη ζωγραφική, χρησιμοποιούνταν σχεδόν αποκλειστικά για την απόδοση του ενδύματος της Παναγίας και για τις αναθέσεις σημαντικών προσώπων της εποχής, όπως η Εκκλησία ή οι βασιλείς. Έτσι, το μπλε έγινε συνώνυμο τόσο της αγνότητας, της ταπεινότητας και της αγιότητας, όσο και της δύναμης και του πλούτου.
Αν και, λόγω του υψηλού κόστους, οι καλλιτέχνες της εποχής ήταν αναγκασμένοι να το χρησιμοποιούν με σύνεση, δεν έλειψαν αριστουργήματα, όπως το «Δίπτυχο Wilton» (1395 – 1399) ή το «Κορίτσι με το μαργαριταρένιο σκουλαρίκι» (1665 – 1666), του Johannes Vermeer, στα οποία το ουλτραμαρίν πρωταγωνιστεί. Για τον Vermeer, μάλιστα, λέγεται πως χρησιμοποιούσε τόσο πολύ το ουλτραμαρίν, που οδήγησε την οικογένειά του σε χρεοκοπία. Από την άλλη, ο Michelangelo άφησε ατελείωτη την «Ταφή» (1500 – 1501), επειδή δεν είχε την οικονομική δυνατότητα να αγοράσει περισσότερο.
Μπλε του κοβαλτίου
Το μπλε του κοβαλτίου κάνει την εμφάνισή του κατά τον 8ο και 9ο αι.. Χρησιμοποιούνταν αρχικά για τη διακόσμηση κεραμικών και κοσμημάτων, ενώ μας είναι γνωστό και από τον διάκοσμο των κινέζικων προσελανών. Το 1802, ο Γάλλος χημικός Louis Jacques Thénard ανακαλύπτει μια καθαρότερη χρωστική κι έτσι, λίγο αργότερα, ξεκινά η μαζική παραγωγή του μπλε του κοβαλτίου στη Γαλλία. Χρησιμοποιήθηκε εκτενώς από τον Pierre – Auguste Renoir, ενώ ο Vincent Van Gogh είχε γράψει: «Δεν υπάρχει τίποτα τόσο όμορφο για να βάζει κανείς ατμόσφαιρα γύρω από τα αντικείμενα».
Cerulean
Το όνομά του προέρχεται από τη λατινική λέξη «caeruleus», που σημαίνει «σκούρο μπλε» και έχει ως ρίζα το «caelum», τον «ουρανό». Δημιουργήθηκε από τον Γερμανό Andreas Höpfner, το 1805, από κοβάλτιο και οξείδια του κασσίτερου, αλλά άρχισε να πωλείται ως χρωστική ουσία το 1860, από την «Rowney and Companion». Χρησιμοποιήθηκε πολύ από Iμπρεσσιονιστές ζωγράφους, όπως ο Monet, ο οποίος το συνδύαζε μαζί με μπλε του κοβαλτίου και ουλτραμαρίν. Αξίζει να σημειωθεί ότι, το 1999, το Ινστιτούτο της Pantone το ανέδειξε ως «Χρώμα της Χιλιετίας»!
Indigo
Στον αντίποδα του ακριβού lapis lazuli, η πολύ φθηνότερη χρωστική ουσία indigo ήρθε για να «ταράξει» τα νερά του παγκόσμιου εμπορίου υφασμάτων, ήδη από το 16ο αι.. Προήλθε από το φυτό indigofera tinctoria, το οποίο μπορούσε να καλλιεργηθεί σχεδόν σε όλο τον κόσμο και χρησιμοποιήθηκε κυριώς ως φυσική βαφή για υφάσματα. Στα τέλη του 19ου αι., το φυσικό indigo αντικαταστάθηκε από το συνθετικό, το οποίο βάφει μέχρι σήμερα τα τζιν ρούχα μας.
Navy blue
Πρόκειται για την πιο σκούρη απόχρωση του χρώματος. Πήρε το όνομά της από τις στολές του Βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού, το οποίο το υιοθέτησε ως επίσημο χρώμα του από το 1748.
Πρωσικό Μπλε
Το πρωσικό μπλε ανακαλύφθηκε τυχαία από έναν Γερμανό παρασκευαστή χρωστικών ουσιών, τον Johann Jacob Diesbach, το 1704. Η συγκεκριμένη απόχρωση χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον από τον Katsushika Hokusai, όπως την εντοπίζουμε στο εμβληματικό έργο «Το Μεγάλο Κύμα έξω από την Καναγκάβα», ενώ αποτέλεσε κεντρικό άξονα στην παλέτα της Μπλε Περιόδου του Pablo Picasso.
Αξίζει, επίσης, να σημειωθεί ότι το πρωσικό μπλε έχει ιδιαίτερη ευαισθησία στο φως, γεγονός που οδήγησε στη δημιουργία των blueprints, ενώ στη σύγχρονη ιατρική χρησιμοποιείται ως αντίδοτο στη δηλητηρίαση από τα βαρέα μέταλλα.
Phthalocyanine Blue
Το φωτεινό αυτό μπλε ανακαλύφθηκε στη δεκαετία του ’30. Το οπτικό αποτέλεσμα που δημιουργεί επάνω στον καμβά οδήγησε καλλιτέχνες όπως ο Wassily Kandinsky, ο Roy Lichtenstein και ο Barnett Newman να το εντάξουν δυναμικά στις παλέτες τους.
Το Μπλε του Yves Klein (IKB)
Στην προσπάθειά του να τελειοποιήσει στη ζωγραφική του το χρώμα του ουρανού, ο Γάλλος καλλιτέχνης Yves Klein δημιούργησε, το 1960, μια πιο ματ εκδοχή του ultramarine, η οποία καθιερώθηκε ως International Klein Blue (IKB). Ο Yves Klein ζωγράφισε πάνω από 200 έργα του με αυτό το χρώμα, μεταξύ των οποίων και πολλά γλυπτά, αλλά και ανθρώπινα σώματα, προκειμένου να «εκτυπωθούν» επάνω στον καμβά. Χαρακτήριζε το μπλε του «υπέρ-διάστατο», πέρα από κάθε διάσταση, υποστηρίζοντας πως έχει τη δυνατότητα να βγάλει τον θεατή έξω από τον καμβά!
YInMn
Η πιο πρόσφατη προσθήκη στη χρωματική παλέτα του μπλε είναι κι αυτή τυχαία. Ανακαλύφθηκε το 2009 από τον καθηγητή Mas Subramanian και το μεταπτυχιακό φοιτητή Andrew E. Smith, στο Πανεπιστήμιο του Όρεγκον, κατά τη διάρκεια πειραμάτων. Ονομάστηκε YInMn Blue, από τη χημική του σύνθεση από ύττριο (Y), ίνδιο (In) και μαγγάνιο (Mn) και κυκλοφόρησε ως νέα χρωστική ουσία μόλις το 2016. Η εταιρεία Crayola, μάλιστα, το μετέτρεψε σε κηρομπογιά.
Classic Blue (Pantone 19 – 4052)
Πέρυσι, το Ινστιτούτο Pantone ανέδειξε το Classic Blue ως χρώμα του 2020. Συγκεκριμένα, σε μια χρονιά πολυτάραχη, γεμάτη απρόοπτα και πρώτογνωρες καταστάσεις, η απόχρωση 19 – 4052 επιλέχθηκε για τη διαχρονικότητα και την κομψότητά της, αλλά και επειδή αποτελεί συνώνυμο της γαλήνης και της ισορροπίας, εφόδια απαραίτητα για τη ρευστή περίοδο που διανύσαμε (και διανύουμε ακόμα).
Διαβάστε επίσης:
Κείμενο: Μαρίλη Αγάθου (Lavart)
Πηγές φωτογραφιών: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11-12, 13, 14-15, 16, 17
