“Alchemy is a science tinged with spirituality and infused with a schpritz of artistic spirit”
– David Brafman
Πριν από την επιστημονική χημεία, υπήρξε η τέχνη της αλχημείας, η οποία διερεύνησε σε μεγάλο βαθμό τη μετουσίωση της ύλης. Το να ορίσει κάποιος τι εστί αλχημεία και να υποδείξει όλους εκείνους τους τύπους, είδη και πεδία επιρροής της είναι ικανό να προκαλέσει πολλούς ακαδημαϊκούς του καιρού μας, όπως άλλωστε προκάλεσε τους πρώτους αλχημιστές. Η θεωρία και η πρακτική της αλχημείας ξεκινούν χιλιάδες χρόνια πίσω στον χρόνο, και ο τόπος καταγωγής της, ο αρχικός της χαρακτήρας και οι στόχοι της καλύπτονται από τις αβεβαιότητες της προϊστορίας. Αν και η αλχημεία μπορεί να ονομαζόταν «μεσαιωνική» επιστήμη από τους επικριτές της, το επίθετο αυτό είναι ανακριβές. Αν και άκμασε καθ ‘όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα, της Αναγέννησης και του δεκάτου εβδόμου αιώνα, κατά την περίοδο αυτή βίωνε ως «τέχνη» την τελική φάση της δημοτικότητας και αξιοπιστίας της.
Σε μερικές από τις πιο γνωστές αλχημικές πραγματείες είναι σαφές ότι, οι συγγραφείς δεν ασχολούνται αυστηρά με τις υλικές ουσίες, αλλά και με την έκφραση θεολογικών, φιλοσοφικών ή μυστικιστικών πεποιθήσεων και φιλοδοξιών∙ ένα τεράστιο θρησκευτικό και φιλοσοφικό σύστημα, με στόχο την εξυγίανση και την αναγέννηση της ζωής. Αλλά εκτός από μια εσωτερική σωτήρια διαδικασία, η «πνευματική» αλχημεία έθεσε επίσης μια κοσμοθεωρία, η οποία έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην ενότητα όλων των πραγμάτων όπως δημιουργήθηκε από τον Θεό και την αρμονική σχέση μεταξύ του ευρύτερου σύμπαντος και τον μικρότερο, εύθραυστο κόσμο του ανθρώπου.
Είναι γεγονός πως οι αλχημιστές έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη και άλλων τεχνών, μέσω της δημιουργίας των υλικών και των τεχνικών που χρησιμοποιούν οι καλλιτέχνες. Οι καλλιτέχνες ήταν με τη σειρά τους υπεύθυνοι για τη δημιουργία των συμβολικών εικόνων που χρησιμοποιούνται για την εξήγηση των αλχημικών διεργασιών. Ένα συμβιωτικό οικοσύστημα δημιουργήθηκε αρκετά νωρίς και, έτσι, ο στόχος της αλχημείας, να μιμηθεί τη φύση και να την υπερβεί, εξακολουθεί να βρίσκεται στην καρδιά των καλλιτεχνικών πρακτικών μέχρι και σήμερα, ακόμα και στην έβδομη τέχνη.
Άλλωστε, η ίδια η δημιουργικότητα μπορεί να θεωρηθεί ότι περιγράφει μια αλχημική διαδικασία που υπερβαίνει την απλή μίμηση – για να δημιουργήσει μια νέα πραγματικότητα. Οι αλχημιστές και οι καλλιτέχνες, ως εξαιρετικά ευφυείς, μεταμορφώνουν υλικά και δημιουργούν τους δικούς τους κόσμους και πραγματικότητες. Έτσι, από την αρχαιότητα μέσω του Διαφωτισμού και έως την σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία, ας εξερευνήσουμε κινηματογραφικά θεάματα που μετουσιώνουν ιδέες και δημιουργούν νέους συνδυασμούς υλικών και νοημάτων, ως άλλα αλχημικά αποτελέσματα, καθώς η κάθε ταινία συνταιριάζεται με κάποιον βασικό κανόνα/αρχή της αλχημικής τέχνης:
1. Intolerance (1916), dir. D.W. Griffith / Η αλχημεία συνδέεται με ένα σύνολο εννοιών που προκύπτουν από τη γενική πίστη σε έναν κοσμικό συγχρονισμό που διαπερνά τη φύση. H έννοια μίας ανώτερης δύναμης που αναμοχλεύει τον αστερόεντα ουρανό και ενώνει τους αιώνες εις το άπειρο.
Το Intolerance ήταν η απάντησή του σκηνοθέτη Griffith σε αυτό που ένιωθε ότι ήταν άδικοι περιορισμοί στο δικαίωμα του ελεύθερου λόγου. Το κεντρικό θέμα της ταινίας είναι η μισαλλοδοξία που έχει καταστρέψει την ανθρώπινη ειρήνη και την ελευθερία κατά τη διάρκεια των αιώνων. Υπήρξε έντονη η ανάγκη του να υπογραμμίσει την τέλεια αρμονία που προσφέρει η κοσμοθεωρία του παραδείσου, που με την σειρά της μπορεί να φέρει αρμονία και ελευθερία σε όλους τους ανθρώπους. Αποτελεί μία από τις πιο περίπλοκες ταινίες που έχουν δημιουργηθεί ποτέ. Τέσσερις ιστορίες διαδραματίζονται ταυτόχρονα, δηλώνοντας έντονα την σημασία της ανώτερης δύναμης που διέπει τις ιστορίες από την Βαβυλώνα του 539 π.Χ έως την Γαλλία του 1572 και το παρόν του 1916. Η ύφανση των ιστοριών με αυτόν τον τρόπο βοηθά τη διατήρηση της έντασης σε κάθε μια καθώς αναπτύσσονται όλες προς τα μοναδικά τέλη τους. Το ειδικό μοντάζ του Griffith διατηρεί επίσης το φόκους στα δυναμικά κεντρικά θέματα της οποιασδήποτε ενότητας υπό το πρίσμα κάτι ανώτερου, παρόλο που η ταινία είναι απροσδόκητα απλοϊκή, δεδομένης της συγκεχυμένης συλλογιστικής πορείας που την διέπει.
2. Siegfried (1924), dir. Fritz Lang / Μια θεωρία της φύσης και της παράδοσής της επί το ανθρώπινο είδος που αποτελείται από πρωτογενή στοιχεία, μύθους και δοξασίες.
Η πρώτη ταινία της σειράς του Lang Die Nibelungen συχνά θεωρείται μία από τις καλύτερες παραγωγές του κινηματογραφικού στούντιο Ufa κατά τη διάρκεια της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης. Κλασσικό παράδειγμα του γερμανικού εξπρεσιονισμού, στο Siegfried ο Lang μεταχειρίζεται εξαιρετικά το συνονθύλευμα των αρχαίων παραδόσεων και μύθων αναφορικά με την αφήγηση των Nibelungen. Πολλές από τις αντιληπτές αντιφάσεις και τις αδυναμίες της ταινίας του Lang ξεκινούν, έτσι, από την ενοχλητική φύση του ίδιου του αρχικού υλικού και σίγουρα όχι (μόνο) από τις αδυναμίες ενός σεναριογράφου (κατευθείαν με αυτή την συνειδητοποίηση έρχεται στο μυαλό η ταραγμένη αφήγηση της επόμενης ταινίας του Lang και της Harbou, Metropolis). Όμως, η μικρή ασυνέπεια της πλοκής ή των κινήτρων δεν προκαλούν μεγάλη ανησυχία. Η απόλυτη προέλευση του θρύλου του Siegfried χάνεται πέρα από την ιστορική εύρεση και αναγέννηση, είτε πρόκειται για την μυθολογία (ο Siegfried ως μύθος), την πραγματική ιστορική διάσταση (ο Siegfried ως Arminius, ήρωας του πρώτου αιώνα μ.Χ.) ή την απλή λαϊκή προφορική παράδοση.
3. Allures (1961), dir. Jordan Belson / Ένα γενικό σύστημα συγχρονιστικών αντιστοιχιών μεταξύ πλανητών, διαστημικών φαινομένων, χρωμάτων, βοτάνων, ορυκτών, ειδών ζώων, σημείων και συμβόλων, τμημάτων του σώματος, αστρολογικών σημείων, γνωστό ως Δόγμα των Υπογραφών (Doctrine of Signatures). Η μίμηση της φύσης με μια μη παρεμβατική τεχνολογία.
Αχ το διάστημα! Η μεταβαλλόμενη και, ταυτόχρονα, η μοναδική μονιμότητα στην ζωή μας είναι ο ουρανός. Με την ανεξερεύνητη αίγλη του θαμπώνει το ανθρώπινο είδος από την αυγή της εμφάνισής του. Ο Benson κατάφερε να δημιουργήσει μία πανδαισία ήχων και φωτιστικών εφέ που μεταφέρουν τον θεατή στο απόκοσμο διαστημικό κενό. Ένα διαφορετικό και ανατριχιαστικό φιλμ που κόβει την ανάσα!
4. Inferno (1980), dir. Dario Argento / Στην Ανατολή, η αλχημεία είναι ένα σύστημα διαλογισμού στο οποίο το σώμα ενός ατόμου νοείται στοιχειακά και αρμονικά ισοδύναμο με το πεδίο της δημιουργίας. Το σύστημα αυτό ξεκλειδώνει εύκολα μέσω των υποσυνείδητων μηνυμάτων των ονείρων. (Μεταξύ Ανατολής και Δύσης, το σώμα μπορεί να θεωρηθεί ως ένας μικρόκοσμος της φύσης, με τις δικές του εναποθέσεις σπόρων, ελιξιρίων και ορυκτών ουσιών).
Τι είναι τα όνειρα; Στο Inferno, την δεύτερη ταινία μίας άτυπης τριλογίας αναφορικά με τις “Three Mothers”, οι τρεις διαβολικές αδελφές προτίθενται ξανά να φέρουν τον θάνατο και την καταστροφή στον κόσμο. Τα χρώματα και οι εικόνες του Argento είναι ονειρικά παράξενες. Σε μια από τις πιο τρομακτικές σκηνές της ταινίας (γυρισμένη από τον Lorenzo Battaglia), η Rose κολυμπάει υποβρύχια κάτω από αυτό που αμυδρά καταλαβαίνουμε ότι είναι μια πλημμυρισμένη αίθουσα χορού, στην οποία κρέμεται ακόμα μια αφίσα που φέρει το όνομα και την εικόνα της “Mater Tenebrarum”. Στο Inferno, ο Argento φαίνεται να τονίζει ότι η κινηματογραφική κατάσταση, όπως ένας εικονόγριφος, είναι ένα πολύ σύνθετο πράγμα. Σαν ένα όνειρο. Το να ψάχνεις για το κλειδί στις ταινίες αυτού του σκηνοθέτη είναι σαν να ονειρεύεσαι σασπένς. Αυτή η συνειδητοποίηση συμβαίνει πολύ γρήγορα και βίαια κατά τη θέαση της ιστορίας μίας κοπέλας που τυχαία βρίσκει το βιβλίο της αλχημίστριας Varelli αναφορικά με τις Τρεις Μητέρες.
Παραθέτω μόνο τα πρώτα λόγια του αφηγητή καθώς μας προσκαλεί στην ονειρική εμπειρία του Inferno:
I do not know what price I shall have to pay for breaking what we alchemists call Silentium. The life experience of our colleague should teach us not to upset laymen by imposing our knowledge upon them.
5. Eyes Wide Shut (1999), dir. Stanley Kubrick / Ένα σύστημα για την πρόκληση μετασχηματισμού – Μια μέθοδος συμβολισμού που λειτουργεί για την ταυτότητα μιας σειράς συμπληρωματικών ζευγαριών: Ήλιος / Σελήνη, Χρυσός / Ασημί, Άνδρας / Γυναίκα, Σύζυγος / Νύφη κ.λπ.
Ο Μπιλ φεύγει από το διαμέρισμα μετά την διαφωνία του με την Άλις και αυτό που ακολουθεί είναι ένα εφιαλτικό και διαστροφικό ταξίδι στην πόλη. Ενώ το θέμα είναι ερωτικό, η ταινία είναι ως επί το πλείστον περισσότερο ανατριχιαστική παρά σέξι, καθώς οι περισσότερες σκηνές σεξ έχουν μια παράλογη και «μελετημένη» αίσθηση. Η ταινία είναι μια εκτεταμένη και έντονη μελέτη ενός γάμου. Στην σχεδόν τρίωρη διάρκεια της ταινίας, το Eyes Wide Shut ασχολείται με πολλά θέματα, όπως το πώς να διατηρηθεί ένας γάμος, πώς το σύστημα του γάμου καταρρέει, τι σημαίνει να είσαι σύζυγος καθώς και ποιες είναι οι ενδιάμεσες αποχρώσεις της δέσμευσης. Για αυτό το λόγο, το γεγονός ότι ο Cruise και η Kidman ήταν παντρεμένοι εκείνη την εποχή, φαίνεται υπερβολικά σημαντικό. Η πίστη στη σταδιακή εξέλιξη και μεταμόρφωση μίας σχέσης αποτελεί τον πυρήνα και οι μετασχηματισμοί των σχέσεων που βλέπουμε στην ταινία μας αφήνουν άφωνους!
Τελικά, όπως είπε και ο Marcel Duchamp, “the artist is a medium who doesn’t realize what he is doing. No translation can express the mystery of sensibility, a word, still unreliable, which is nevertheless the basis of painting or poetry or art, like a kind of alchemy”.
Αξιοσημείωτες αναφορές για να εξερευνήσετε άλλες πτυχές της κινηματογραφικής αλχημείας: Faust (1926) dir. F.W. Murnau, The Enigma of Kaspar Hauser (1974) dir. Werner Herzog, Andrei Rublev (1966) dir. Andrei Tarkovsky, Medea (1988) dir. Lars Von Trier, The Baby of Mâcon (1993) dir. Peter Greenaway.
Διαβάστε εδώ περισσότερα κινηματογραφικά αφιερώματα.
Κείμενο: Ελένη Κουκουρίκου (Lavart)
Πηγές εικόνων: IMDb
Πηγές κειμένου: Stanton J. Linden, Dark Hieroglyphics. Alchemy in English Literature, THE UNIVERSITY PRESS OF KENTUCKY, 2008. , αφιερώματα ταινιών στο IMDb
