Το ημερολόγιο δείχνει 10 Δεκεμβρίου 1963, όταν ο Γιώργος Σεφέρης παραλαμβάνει στη Στοκχόλμη το Νόμπελ Λογοτεχνίας.
Μια τεράστια διάκριση για μια χώρα μικρή, όπως η Ελλάδα, αλλά μεγάλη σε πνευματικό πλούτο, όπως επισημαίνει κι ο ίδιος στην ομιλία του.
«Διαλέγοντας έναν Έλληνα ποιητή για το βραβείο Νόμπελ, νομίζω πως η Σουηδική Ακαδημία θέλησε να εκδηλώσει την αλληλεγγύη της με τη ζωντανή πνευματική Ελλάδα. Εννοώ: αυτή την Ελλάδα για την οποία τόσες γενεές αγωνίστηκαν, προσπαθώντας να κρατήσουν ό,τι ζωντανό από τη μακριά παράδοση της. Νομίζω, ακόμη, ότι η Σουηδική Ακαδημία θέλησε να δείξει πως η σημερινή ανθρωπότητα χρειάζεται και την ποίηση – κάθε λαού – και το ελληνικό πνεύμα.»
Έπρεπε να περάσει όμως ακριβώς ένας χρόνος, για να βρεθεί ο Ζαν Πολ Σαρτρ στη θέση του νικητή, προχωρώντας σε μια κίνηση πρωτοφανή, που ξεσηκώνει θύελλα αντιδράσεων. Αρνείται να παραλάβει το βραβείο του, δηλώνοντας ότι «Ο συγγραφέας πρέπει να αρνηθεί να μετατρέψει τον εαυτό του σε όργανο, ακόμα κι αν αυτό συμβαίνει κάτω από τις πιο τιμητικές περιστάσεις, όπως στην προκειμένη περίπτωση.»
Είναι άραγε ένα βραβείο ικανό να επιβραβεύσει ή να ματαιώσει το έργο ενός συγγραφέα; Είναι ένας θεσμός η απόλυτη ηθική ανταμοιβή ενός δημιουργού ή ένα βάρος για το υπόλοιπο της λογοτεχνικής του πορείας;
Ο Σεφέρης επιλέγει να αποδεχτεί τη διάκριση, ταυτίζοντάς την με τη διάκριση του ελληνικού πνεύματος. Ο Σαρτρ αποποιείται τη βράβευση, καθώς την αντιλαμβάνεται ως ζυγό για το ελεύθερο πνεύμα του. Και είναι αλήθεια τόσο δύσκολο να διαλέξει κανείς στρατόπεδο στην περίσταση αυτή..
Η πρώτη ανάγνωση, η εύκολη, η ανθρώπινη, δικαιώνει τον μεγάλο Έλληνα ποιητή. Είναι μήπως τόσο κακό να βραβεύονται οι κόποι και το ταλέντο ενός δημιουργού, κάνοντας το όνομα της χώρας του να γραφτεί με χρυσά γράμματα στην Ιστορία;
Ναι, απαντά ο Σαρτρ. Και όποιος επιλέξει να αντιμετωπίσει με σκεπτικισμό τη Σουηδική Ακαδημία και τα βραβεία της. Υπάρχει τάχα μεγαλύτερος κριτής από τους αναγνώστες; Έχει ένα αγαλματάκι περισσότερη αξία από ένα βιβλίο με φύλλα τριμμένα από το διάβασμα; Δεν υπάρχουν λογοτεχνικά αριστουργήματα που παραμένουν διαχρονικά, χάριν της αποδοχής τους και μόνο από το αναγνωστικό κοινό; Αντίθετα, ονόματα βραβευθέντων όπως ο Τέοντορ Μόμσεν και Φρεντερίκ Μιστράλ, δεν είναι ευρέως γνωστά στη σημερινή εποχή, καθώς η λογοτεχνική τους επιρροή δεν υπήρξε αρκετά ισχυρή.
Μήπως επίσης μια βράβευση συχνά υποκινείται από συμφέροντα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά, αλλοιώνοντας έτσι τον αρχικό της σκοπό; Είναι γνωστό εξάλλου ότι ο Χίτλερ απαγόρευε ρητώς στους συμπατριώτες του να παραλάβουν οποιοδήποτε βραβείο Νόμπελ, ως αντίδραση για τη βράβευση του αντι-ναζιστή συγγραφέα Καρλ Φον Οσιέτσκι, το 1935. Αλλά και το σοβιετικό καθεστώς προσπάθησε να αποτρέψει τη βράβευση του λογοτέχνη Μπόρις Πάστερνακ, το 1958.
Άλλο ένα ερώτημα, είναι μήπως το βάρος της αριστείας στρέψει τον λογοτέχνη στο κυνήγι της δόξας, παρά στη συγγραφή που πηγάζει από την επιθυμία έκφρασης. Η ματαιοδοξία είναι ασφαλώς μια μεγάλη παγίδα, που λειτουργεί παραμορφωτικά για τις ιδέες του δημιουργού, αποστραγγίζοντάς τις από κάθε ίχνος αγνότητας και φορτίζοντάς τις με φτιασίδια που σκοπό έχουν να εντυπωσιάσουν.
Εξάλλου, η λογοτεχνία είναι ένας ζωντανός οργανισμός που πλάθεται, εξελίσσεται, εκφράζει, κηρύσσει, γνωστοποιεί στοιχεία πολιτισμού, εξομολογεί τις πιο μύχιες σκέψεις του συγγραφέα, απαιτώντας όμως την ίδια στιγμή και τη συμμετοχή του αναγνώστη. Ο Σαρτρ υποστηρίζει με πάθος ότι η διαδραστική αυτή σχέση δε θα πρέπει να έχει καμιά σχέση με κανενός είδους θεσμικό όργανο, αφού έτσι χάνεται η ουσία της.
Τελικά, όσο δυσδιάκριτες κι αν είναι οι γραμμές μεταξύ σωστού και λάθους όσον αφορά ένα τόσο σημαντικό θέμα, η χρυσή τομή εντοπίζεται αν αναλογιστούμε το εξής απλό παράδειγμα. Το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας ισοδυναμεί με έναν έπαινο σε έναν καλό μαθητή. Από το σημείο αυτό κι εξής, εναπόκειται στο ταλέντο, στη θέληση και στην εργατικότητά του να εξελίξει το χάρισμα που του δόθηκε και να αγγίξει νέες κορυφές, προσηλωμένος στο στόχο του και ακολουθώντας αυστηρά το δικό του ηθικό κώδικα.
Για περισσότερα αφιερώματα, πατήστε εδώ.
Κείμενο: Μαρία Μερτίκα (Lavart)
