Ο Θεός Διόνυσος όρισε με τη στάση του βασικά στοιχεία της ανθρώπινης ύπαρξης, ενσωματώνοντας στον άνθρωπο το διονυσιακό στοιχείο(πάθος- συναίσθημα) έναντι του Απολλώνιου(λογική) όπως έλεγε και ο Νίτσε.
Η καταγωγή του Διονύσου ανάγεται στη μητέρα του, τη Σεμέλη, η οποία ήταν κόρη του Κάδμου, βασιλιά της Βοιωτίας. Η Σεμέλη έμεινε έγκυος από τον Δία, αλλά μετά από παρότρυνση της Ήρας, επιδίωξε να δει τον Δία στη θεϊκή του μορφή. Όταν εμφανίστηκε ο Δίας, η ένταση της ακτινοβόλου λάμψης του προκάλεσε τον θάνατο της Σεμέλης. Στις τελευταίες της στιγμές, κατάφερε να βγάλει από τη μήτρα της το βρέφος Διόνυσο. Για να προστατέψει το αγέννητο παιδί, ο Δίας έκρυψε τον Διόνυσο στον μηρό του μέχρι να ολοκληρωθεί η περίοδος της κύησης και έτσι γεννήθηκε ο Διόνυσος.
Μετά τη γέννησή του, ο Διόνυσος ανατράφηκε από την Ινώ, την αδελφή της Σεμέλης, και τον Αθάμαντα, τον βασιλιά της Θήβας. Ωστόσο, η δυσαρέσκεια της Ήρας προς τον Διόνυσο οδήγησε σε τρέλα τον Αθάμαντα, ο οποίος σκότωσε τον γιο του Λέαρχο, ενώ η Ινώ, σε μια κρίση τρέλας, έριξε τον άλλο της γιο, τον Μελικέρτη, σε ένα καζάνι που έβραζε πριν βουτήξει μαζί του στη θάλασσα. Ο Δίας τους θεοποίησε αργότερα ως Λευκοθέα και Παλαίμονα.
Καθώς ο Διόνυσος ωρίμαζε, έμαθε την τέχνη της καλλιέργειας των σταφυλιών και της οινοποίησης από τον πατέρα του, τον Δία. Ο Διόνυσος, πρόθυμος να μοιραστεί αυτό το χάρισμα, ταξίδευε από πόλη σε πόλη. Στην Αττική, έμεινε με τον βασιλιά Ικάριο, διδάσκοντάς του την καλλιέργεια της αμπέλου. Ωστόσο, όταν οι χωρικοί ένιωσαν την επίδραση του κρασιού, πίστεψαν λανθασμένα ότι ο Ικάριος τους είχε δηλητηριάσει και τον σκότωσαν. Η κόρη του Ικάριου, Ιριγόνη, ταραγμένη από το θάνατο του πατέρα της, τον βρήκε τελικά και αυτοκτόνησε.
Ο Διόνυσος συνοδευόταν στα ταξίδια του από οπαδούς, μεταξύ των οποίων οι εκστατικές και βίαιες Μαινάδες, οι παιχνιδιάρικοι Σάτυροι και οι Σειληνοί. Οι Μαινάδες, γνωστές για την άγρια συμπεριφορά τους, λάτρευαν τον Διόνυσο μέσω τραγουδιών, χορών και τελετουργιών, συμμετέχοντας ακόμη και σε όργια. Οι Σάτυροι, πνεύματα του δάσους και του βουνού, ήταν σύντροφοι του Διονύσου, ενώ οι Σειληνοί, που προέρχονταν από τη Μικρά Ασία, ήταν αρσενικοί δαίμονες με ανθρώπινο σώμα και αυτιά αλόγου.
Η ιστορία του Διονύσου και της Αριάδνης αφηγείται πώς ο Θησέας, αφού σκότωσε τον Μινώταυρο, άφησε την Αριάδνη στη Νάξο σύμφωνα με την εντολή του Διονύσου σε ένα όνειρο. Ο Διόνυσος αργότερα βρήκε και παντρεύτηκε την Αριάδνη.
Διάφορες γιορτές τιμούσαν τον Διόνυσο, όπως τα Μικρά και τα Μεγάλα Διονύσια, που περιλάμβαναν συμπόσια, μουσική, χορό, δραματικά παιχνίδια και πομπές. Τα Ανθεστήρια, μια τριήμερη γιορτή, σηματοδοτούσε τη δοκιμή του νέου κρασιού, με τελετουργίες όπως τα Πιθοίγια, τα Χος και οι Χύτροι. Τα Λήναια, που γιόρταζαν το πάτημα του σταφυλιού, γίνονταν στο Γαμήλιο, με προσφορές στον Διόνυσο και πομπή που κορυφωνόταν με θυσία τράγου στο ιερό του.
Ορφικός ύμνος προς το θεό Διόνυσο
Διονύσου θυμίαμα, στύρακα
Κικλήσκω Διόνυσον ἐρίβρομον, εὐαστῆρα,
πρωτόγονον, διφυῆ, τρίγονον, Βακχεῖον ἄνακτα,
ἄγριον, ἄρρητον, κρύφιον, δικέρωτα, δίμορφον,
κισσόβρυον, ταυρωπόν, Ἀρήιον, εὔιον, ἁγνόν,
ὠμάδιον, τριετῆ, βοτρυηφόρον, ἐρνεσίπεπλον.
Εὐβουλεῦ, πολύβουλε, Διὸς καὶ Περσεφονείης
ἀρρήτοις λέκτροισι τεκνωѳείς, ἄμβροτε δαῖμον·
κλῦѳι, μάκαρ, φωνῆς, ἡδὺς δ’ ἐπίπνευσον ἀμεμ[φ]ής
εὐμενὲς ἦτορ ἔχων, σὺν ἐυζώνοισι τιѳήναις.
Απόδοση
Τον Διόνυσο προσκαλώ, τον θορυβώδη και ενθουσιώδη,
τον πρωτογενή, που έχει δύο φύσεις, και γεννήθηκε τρεις φορές,
τον Βακχικό βασιλέα,
τον ζώντα στους αγρούς, τον ανέκφραστον τον απόκρυφον,
που έχει δύο κέρατα και δυο μορφές
τον γεμάτο από κισσό, που έχει πρόσωπο ταύρου,
τον πολεμικό τον βακχικό, τον αγνό
που τρώει ωμά κρέατα, τον τριετή, που τρέφει τα σταφύλια
και έχει για πέπλο βλαστάρια.
Ω Ευβουλέα, πολυμήχανε, πού γεννήθηκες στα κρεβάτια του Διός και της Περσεφόνης αθάνατε δαίμονα
άκουσε, μακάριε, τη φωνή μου και σπεύσε με γλυκύτητα και με προσήνεια,
έχων ευμενή διάθεση μαζί με τις συντρόφους σου.
