Η αγοραφοβία, η φοβία της επαφής και η αρχιτεκτονική του κενού
Η αγοραφοβία, με κυριολεκτική σημασία εκείνη του «φόβου της αγοράς», είναι μία αγχώδης διαταραχή, κατά την οποία το άτομο φοβάται και αποφεύγει τόπους και καταστάσεις που του προκαλούν πανικό, το κάνουν να νιώθει παγιδευμένο, αβοήθητο ή ντροπιασμένο. Πρωταρχικά συνδέεται με την ύπαρξη των άλλων στο χώρο, την απειλή του συνωστισμού και την έκθεση στο πλήθος. Στην πραγματικότητα, ωστόσο, και εξ’ ορισμού, είναι συνδεδεμένη και με τον ίδιο τον εκάστοτε χώρο και τα ειδικά χαρακτηριστικά του. Η αναζήτηση αιτιών, από τα τέλη του 19ου αι. βοηθάει την τοποθέτηση βάσης στη συζήτηση αμφισβήτησης της αναδυόμενης αστικής κουλτούρας, με την ευρεία έννοια.[1]
Παράλληλα, η απεικόνιση από Εξπρεσσιονιστές της στρέβλωσης του χώρου που προκαλεί η κίνηση, το άγχος και η αποξένωση στις μητροπόλεις αναπαρίσταται σε διάφορα έργα:
Από το 1878, ο Henri Legrand du Saulle, είχε αρνηθεί τον συγκεκριμένο όρο, καθώς θεωρούσε ότι είναι περιοριστικός για τη μελέτη της διαταραχής. Δεν είναι μόνο η αγορά, ή περιβάλλοντα με τα χαρακτηριστικά της, αλλά όλοι οι τύποι δημόσιου χώρου που την αφορούν. Προτιμάει τον πιο ασαφή όρο-ομπρέλα «peur des espaces» [«φόβος των χώρων»], μέσα στον οποίο μπορούν να χωρέσουν όλες οι εκφάνσεις της. [2]
Δύο χρόνια αργότερα, ο Gélineau, γράφοντας, επιλέγει τον όρο «kenophobie» σαν ακριβέστερο για την διαταραχή: είναι το άγχος του κενού που «χτυπάει αποκλειστικά τους κατοίκους της πόλης…».[3]Το κενό, με την έννοια του ανοικτού, του δημόσιου και του μεγάλου άδειου. Ακόμα: «Ίλιγγος του δημόσιου χώρου», «τρόμος του δρόμου», «τοποφοβία» και μια πληθώρα ακόμα από όρους, μας τοποθετούν ακριβώς μέσα στην πόλη και πιο συγκεκριμένα στη μοναξιά που νιώθουμε ότι συσσωρεύεται στις οπές της.
Ο όρος «αγοραφοβία» είχε ήδη περιληφθεί στο ιατρικό λεξικό των Littré και Robin το 1865 ως «μία μορφή παράνοιας που συνίσταται σε μία οξεία εκδήλωση άγχους με σπασμού και φοβίες κάθε είδους», ο οποίος και τελικά επικράτησε.
Πολλοί αρχιτέκτονες, όπως ο Camillo Sitte, επικαλέστηκαν στοιχεία από την επιστήμη της ψυχολογίας και της ψυχιατρικής σε επιχειρήματα κατά της μοντέρνας πολεοδομίας. Μία αρχιτεκτονική που υψώνεται προς τον ουρανό, παραχωρεί έδαφος στο (αστικό) κενό. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι φαίνεται να υποφέρουν κάθε φορά που βρίσκονται στη θέα ή πρέπει να διασχίσουν μόνοι μια άδεια πλατεία ή έναν φαρδύ δρόμο. Η παρουσία ενός συντροφικού ατόμου μπορεί να ηρεμήσει τις φοβίες, αλλά η κλίμακα της πόλης και η συχνή απουσία γειτονιάς και ασφαλούς βλέμματος, περιπλέκει την κρίση. Έτσι, σε αυτόν τον φόβο του κενού αέρα και του συνεχούς δαπέδου, προστίθεται εκείνος των κενών που γεμίζουν συνωστισμένοι άνθρωποι.
Πέρα από την απόδοση την «ευθύνης» στις ιδιότητες των χωρικών συνθηκών, ορισμένοι ψυχίατροι, θεώρησαν πηγή του συγκεκριμένου άγχους κληρονομικά στοιχεία. Για παράδειγμα, ο Gilles de la Tourette μιλάει για την εμφάνιση της αγοραφοβίας στις οικόσιτες γάτες, αλλά και σε άγρια ζώα. Άρα οι άνθρωποι, κινούνται περιμετρικά των πλατειών, όσο πιο κοντά και «σχεδόν αγκαλιάζοντας τα κτίρια», με παρόμοιο ένστικτο που οδηγεί τα τρωκτικά να μετακινούνται από κρυψώνα σε κρυψώνα, αποφεύγοντας τους ανοικτούς χώρους. Αντίθετα, ο Freud, αποδίδει, όπως και τις περισσότερες φοβίες, έτσι και σε εκείνη του χώρου, σε δυσλειτουργίες που εμφανίζονται στη σεξουαλική ζωή[4], ερμηνείες που απομακρύνουν τη συζήτηση από τη φύση των χωρικών δομών της πόλης και την επίδραση του μητροπολιτικού μοντέλου στο άτομο.
Σε κάθε περίπτωση, όμως, οι χωρικές και αστικές διαστάσεις της νόσου είναι εδώ. Η πόλη είναι αναγκαία ο τόπος στον οποίο ζει ο σύγχρονος άνθρωπος. Διαιρεμένη σε επίπεδα, από το μετρό, το υπόγειο, το δρόμο και τα εναέρια διαμερίσματα: το κενό και το πλήθος είναι εδώ, άπειροι, ορισμένοι από σκληρά υλικά, χώροι. Η αγοραφοβία, η κλειστοφοβία, η μονοφοβία (ή φόβος της μοναξιάς και της εγκατάλειψης), ο φοβία της επαφής, στασοφοβία, η ανθρωποφοβία και η υδροφοβία (η θάλασσα, σαν μία απέραντη έκταση) είναι εκφράσεις του φόβου του χώρου[5]. Όλων των ειδών των δικών μας χώρων. Σε περίοδο πανδημίας, τόσο σε απομόνωση, όσο και μετά, οι σχέσεις μας με ό, τι μας περιβάλλει έχει αλλάξει. Αλλού χωράμε, και αλλού περισσεύουμε.
Photographs by Inge Morath
Μπορεί σήμερα, το πλήθος ν’ αραιώνει, αλλά είμαστε πιο «αισθητοί», απ’ ότι πριν. Μας καταμετράμε καθημερινά, μας προσέχουμε, παρακολουθούμε τις κινήσεις μας. Οι τοίχοι έχουν άλλο βάρος και η διαφορά του μέσα με το έξω απέκτησε ιδιαίτερη σημασία. Υπάρχει διαρκώς μία άυλη απειλή στα έμβια και άβια υλικά μα και στον αέρα που γεμίζει το φαινομενικά κενό.
Σύγχρονοι βιολόγοι, πιστεύουν πως, βασικές δομές αντίληψης για ό,τι μας περιβάλλει, που θεωρούμε δεδομένες, μπορούν να αλλοιωθούν από τον φόβο. Όσο περισσότερο νιώθουμε τόσο χειρότερη εκτίμηση κάνουμε όσον αφορά το χώρο και τις αποστάσεις των αντικειμένων. Επιπλέον, τα εγκεφαλικά κυκλώματα που δημιουργούν την αίσθηση του φόβου μας βασίζονται σε αρχαία «σκληρά ενσύρματα» συστατικά του μεταιχμιακού συστήματος, αλλά χρησιμοποιούν επίσης αισθητηριακή επεξεργασία για να προσδιορίσουν τι ακριβώς φοβόμαστε. Μια νέα μελέτη δείχνει ότι, όταν η προβολή απλών προσανατολισμένων γραμμικών ερεθισμάτων συνδυάζεται με αποτρεπτικές εμπειρίες, οι νευρώνες στον πρωτογενή οπτικό φλοιό αλλάζουν γρήγορα τις απαντήσεις τους με τρόπο που δείχνει ότι τα ερεθίσματα γραμμής γίνονται πηγή φόβου. Ίσως, λοιπόν, και να φορτώνουμε την απειλή, σε ό,τι κοιτάζουμε την ώρα που φοβόμαστε. Ό,τι βρίσκεται εδώ.
Είτε διαστρεβλώνουμε εμείς, -σαν παρουσίες ή η ίδια η αντίληψή μας- τον χώρο, είτε ο χώρος επηρεάζει, ταράζει και ασκεί δυνάμεις σε εμάς, είναι γεγονός ότι μας απασχολεί από όλες τις πλευρές, αυτή η συνομιλία. Η παρακολούθηση και μελέτη αυτής της συζήτησης είναι απόλυτα χρήσιμη. Σήμερα, μιλάμε και παρατηρούμε τις φοβίες αυτές, μπλεγμένες και σκαλωμένες σε διάφορους πρωτόγνωρους, για εμάς, παράγοντες. Σε μία νέα αρχιτεκτονική εποχή γεμάτη ανάγκες, ο φόβος ορίζει και τις δύο πλευρές του εξωτερικού τοίχου, τις επαφές, τα κλειστά σπίτια και το δρόμο.
Το μουσείο The Arpad Szenes– Vieira da Silva Museum είχε φιλοξενήσει πριν από δύο χρόνια, την έκθεση της φωτογραφίας. Μία σειρά από βίντεο και φωτογραφίες δύο ανθρώπων δεμένων μαζί, ένα ζευγάρι που παλεύει να βρει τον τρόπο να (μετά)κινηθεί παρέα, ή να σταθεί σε μία καρέκλα. Μου θυμίζει ότι είναι και αυτό, ένα είδος κρατήματος –κοντινών- αποστάσεων. Ένα ζήτημα συμβίωσης με ορισμένες σχετικές συντεταγμένες. Με αυτόν τον τρόπο, -συρμάτινες- σκέφτομαι τον φόβο, και με αυτόν τον τρόπο σκέφτομαι και τις σχέσεις μέσα σε μία πανδημία. Σε αυτό το σύρμα, έρχονται σήμερα και συνδέονται άλλα, σταθερά και εύπλαστα, με μεζούρες και αιχμηρές ακμές, που μετρούν διαρκώς τις αποστάσεις. Καμιά φορά με μία καχυποψία για το τι ακριβώς μας συνδέει με εκείνους που λέμε «δικούς μας» αλλά και για το τι μας χωρίζει με τους σε απόσταση ανθρώπους. Καμιά φορά κλεισμένοι σε ένα σπίτι, με τους άλλους στο ίδιο ή σε άλλα σπίτια, και καμιά φορά στον δρόμο εγώ εδώ, και εσύ εκεί. Μέσα από την αρχιτεκτονική και μέσα από τις προσωπικές σχέσεις, είναι η εποχή για φροντίδα, όταν φοβόμαστε ότι δεν χωράμε και όταν ότι περισσεύουμε. Ο φόβος της (συναισθηματικής) εγγύτητας και της επαφής, μπορεί να γυρίσει μέσα έξω, να τακτοποιήσουμε τον χώρο, να κάνουμε χορογραφίες, ώστε να χωρέσουμε βολικά εμείς, και οι νέες μεταξύ μας αποστάσεις.
Βιβλιογραφία:
[1] Anthony Vidler (2019), Χωρικές Στρεβλώσεις (μτφ: Βαγγέλης Μπεκιαρίδης, Νίκος Πατσαβός) Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, σ.51
[2] Το ίδιο σ.52
[4] το ίδιο, σ.57
[3] E.Gélineau (1880), De la kenophobie ou peur des espaces (agoraphobie des allemands), Παρίσι, σ.24
[5] Παραδείγματα αντλούνται από: Charles Féré (1899), The Pathology of Emotions Psychological and Clinical Studies, The University Press, κεφ. IV, “Morbid Emotivity”
Πηγές εικόνων: εξώφυλλο, 4, 1, 2, 5, 6, 3, 11, 12, 7, 8, 9, 10
