Η συλλογή της παράδοσης της Ελλάδας, με την πλούσια λαογραφία, τα ήθη και τα έθιμα της, καλωσόρισμα της Πρωτοχρονιάς
Το καλωσόρισμα της νέας χρονιάς, με όποιο χρονολογικό σύστημα κι αν περνάς τις μέρες σου, είναι μία σημαντική επετειακή γιορτή σε όλο τον κόσμο, γεμάτη με έθιμα Πρωτοχρονιάς. Πλέον, όλοι χρησιμοποιούν το γρηγοριανό ημερολόγιο, το οποίο εισήχθη στην Ελλάδα το 1923, ενώ κάποιοι ακολουθούν τα έθιμα και τις γιορτές σύμφωνα με το Ιουλιανό (παλαιοημερολογίτες).
Η Πρωτοχρονιά σε κάθε ημερολογιακό κύκλο σηματοδοτεί την έναρξη ενός νέου κύκλου ζωής και οι άνθρωποι έχουν δημιουργήσει θεσμούς και τελετουργίες συνδεδεμένους με την ημέρα αυτή. Ας δούμε πως καλωσορίζουν το νέο έτους οι διάφορες περιοχές της Ελλάδας.
Αρχιμηνιά κι αρχιχρονιά, ψηλή μου δεντρολιβανιά
κι αρχή, κι αρχή καλός μας χρόνος…
Έθιμα Πρωτοχρονιάς που συναντώνται ευρέως στον ελλαδικό χώρο
Το έθιμο με το «Ποδαρικό» το συναντάμε σε πολλές περιοχές της χώρας. Σύμφωνα με αυτό, καλείς κάποιον που θεωρείς καλότυχο να είναι ο πρώτος «μουσαφίρης», δηλαδή καλεσμένος, της χρονιάς, ώστε το νέο έτος να είναι τυχερό για την οικογένεια.
Ακόμη, αρκετά συχνή είναι η παράδοση του σπασίματος του Ροδιού, ενός καρπού που συμβολίζει την αφθονία, με διάφορους τρόπους. Είτε πετάς το ρόδι από ψηλά με το χέρι, είτε το πατάς με δύναμη. Σύμφωνα με τις γραφές, είναι πανάρχαιο έθιμο, με πελοποννησιακή προέλευση, που διαδόθηκε σε όλη την Ελλάδα. Όσο πιο όμορφες και κόκκινες είναι οι ρώγες του ροδιού, τόσο όμορφη θα είναι και η ζωή της οικογένειας. Σε πολλές περιοχές ταυτόχρονα με την κίνηση, το άτομο που σπάει το ρόδι κάνει και μία ευχή.
Έθιμα Πρωτοχρονιάς στη Βόρεια Ελλάδα
Σε πολλά Μακεδονικά χωριά, το πρωί της Πρωτοχρονιάς, αφού πλένονταν πρώτα όλα τα μέλη της οικογένειας, η μητέρα με ένα σιδερένιο εργαλείο στο χέρι, «χτυπούσε» απαλά στο μέτωπο μικρούς και μεγάλους για να είναι «σιδερένιοι» όλο το χρόνο, δηλαδή γεμάτοι υγεία. Σε άλλα χωριά, το «χτύπημα» γίνονταν με ένα κλαδί ελιάς ή βολβό από κρεμμύδι, έτσι ώστε να διώξουν από τα νοικοκυρόσπιτα τα κακά πνεύματα.
Ήρθε πάλι νέον έτος εις την πρώτη του μηνός ήρθα να σας χαιρετίσω δούλος σας ο ταπεινός.
Ο Βασίλειος ο μέγας ιεράρχης θαυμαστός εις την οικογενειάς σας να ναι πάντα βοηθός. – Κάλαντα Μακεδονίας
Στην όμορφη Χαλκιδική, τηρούσαν το έθιμο του αμίλητου νερού. Συνήθως η γυναίκα του σπιτιού, σηκωνόταν πολύ νωρίς το πρωί, και χωρίς να μιλήσει σε κανέναν, έβγαινε στην αυλή, έπαιρνε μια πετρά και την τοποθετούσε στο τζάκι. Στη βρύση έριχνε σιτάρι ή τυρί, ανάλογα με την ασχολία της οικογένειας, και ευχόταν (από μέσα της): «όπως τρέχει το νερό, να τρέχει κι του μπιρικέτ’!». Παραλλαγές του εθίμου συναντώνται και σε άλλα μέρη, όπως είναι το Πήλιο και κάποια νησιά. Στα παραλιακά χωριά της περιοχής σκόρπιζαν, το πρωί της Πρωτοχρονιάς, άμμο στο σπίτι, για να απλωθεί ο πλούτος, σαν την άμμος της θάλασσας.
Στα Άβδηρα, ένα χωριό της Ξάνθης, την παραμονή της Πρωτοχρονιάς μερικές οικογένειες δε ζυμώνουν βασιλόπιτα, αλλά, ανοίγουν φύλλο και φτιάχνουν ένα είδος πίτας με πράσα, κιμά και κύμινο. Το φλουρί μπαίνει μέσα στην πρασόπιτα, η οποία ψήνεται στο σινί, ένα παραδοσιακό ταψί, και τα παλιότερα χρόνια σερβίρονταν πάνω σε χαμηλό ξύλινο τραπέζι, το σορβά.
Άγιου Βασίλης έρχιτι από την Καισαρεία, βαστάει εικόνα κι χαρτί, χαρτί και καλαμάρι
του καλαμάρι έγραφι κι του χαρτί μιλούσι, Βασίλη μ’ πόθιν έρχισι κι πόθιν κατηβαίνεις
Από τη μάνα μ’ έρχομι κι στο σχολειό πηγαίνω, κάτσε να φάς κάτσε να πιείς, κάτσε να τραγουδήσεις
– Κάλαντα Θράκης
Στο Δήμο Παγγαίου της Καβάλας, στο χωριό Μυρτόφυτο, την παραμονή της Πρωτοχρονιάς συνηθίζεται τα αγόρια που πρόκειται να πάνε στον στρατό μέσα στη νέα χρονιά, να συγκεντρώνουν μεγάλες στοίβες από ξύλα στην πλατεία. Εκεί, ανάβουν μια μεγάλη φωτιά ψέλνοντας τα κάλαντα. Όταν το χτύπημα του ρολογιού της εκκλησίας σημάνει δώδεκα τα μεσάνυχτα, ξεκινάει ένα παραδοσιακό γλέντι με τσίπουρο και γλυκά.
Στο Ηπειρώτικο Πωγώνι, στα Ιωάννινα, την Πρωτοχρονιά κρεμούσαν ένα κουλούρι στο δεξί κέρατο του βοδιού. Το ζώο προσπαθώντας να απαλλαγεί από το κουλούρι, κινεί το κεφάλι του και αυτό πέφτει δεξιά ή αριστερά του, οπότε μάντευαν: στην πρώτη περίπτωση θα παν καλά τα σιτάρια, στην άλλη τα καλαμπόκια.
Στη, συνήθως κρύα, Φλώρινα υπάρχει μία παράδοση που κανείς σήμερα δεν γνωρίζει πότε ξεκίνησε και ονομάζεται «Μπαμπάρια». H προετοιμασία των εφήβων για τα έθιμα Πρωτοχρονιάς, ξεκινά ήδη από το καλοκαίρι, με την επεξεργασία των δερμάτων από τα πρόβατα (προβιές), που φορούν κατά το έθιμο. Φτιάχνουν «σουράτια», προσωπίδες από προβιές, προσθέτουν φούντες και κόκκινες πιπεριές, φασόλια για δόντια και «παλίτσες», μαγκούρες, από σκληρό και ροζιασμένο ξύλο. Την Παραμονή ακούγονται τα «Σούρβα», παραδοσιακά κάλαντα, από τα μικρά παιδιά, ενώ οι παρέες εφήβων που προετοιμάζονταν, βγαίνουν τα ξημερώματα της Πρωτοχρονιάς, ντυμένοι ως νύφη, καμπούρης, γιατρός κλπ, γυρνώντας από σπίτι σε σπίτι.
“Άι Βασίλης έρχεται Γενάρης ξημερώνει
Βασίλη μ’ πούθεν έρχεσαι κι απούθε κατεβαίνεις.
Από τη μάνα μ’ έρχομαι και στο σχολειό πηγαίνω
Βασίλη αν ξέρεις γράμματα, πες μας την αλφαβήτα. – Κάλαντα Ηπείρου
Κεντρική Ελλάδα
Στην ιστορική Ρούμελη συναντάται «Το Πάντρεμα της Φωτιάς» τα ξημερώματα της Πρωτοχρονιάς, καθώς την ημέρα των Χριστουγέννων έχει προηγηθεί το αρραβώνιασμα της φωτιάς. Στο τζάκι την παραμονή της Πρωτοχρονιάς βάζουν δύο μεγάλα ξύλα. Ο νοικοκύρης φροντίζει να είναι ακριβώς ίδια, για να καίγονται και το ίδιο. Λένε πως τα δύο ξύλα συμβολίζουν την αλλαγή της ημέρας, αλλά και την αλλαγή του χρόνου. Σύμφωνα με την παράδοση, όποια ευχή και αν κάνει κάποιος εκείνη τη μέρα ακόμη και κατάρα, αυτή θα πιάσει τόπο. Σε άλλες περιοχές της Φωκίδας και της Ευρυτανίας αυτό έχει αντικατασταθεί με το «Σπούρνι». Ένα μικρό παιδί κάθεται σταυροπόδι μπροστά στο αναμμένο τζάκι, ρίχνει αλάτι πάνω στη φωτιά και εύχεται για την οικογένεια του, για την υγεία, για τα σπαρτά και οι ευχές του «πιάνουν τόπο».
Το έθιμο με ονομασία «Καμήλες και Ντιβιτζήδες» που ακολουθείται στο Νέο Μοναστήρι Δομοκού, έχει προέλευση από την Ανατολική Ρωμυλία. Οι ντιβιτζήδες ντύνονται με προβιές και φορούν στο κεφάλι ένα καπέλο-μάσκα από μαλλί αρνιού, το καούκι, στολισμένο με καθρεφτάκια (για τον ξορκισμό των πνευμάτων) και χρωματιστές κορδέλες. Οι ντιβιτζήδες, η καμήλα, ο γκαϊντατζής ή ο φιουρτζής (αυτός που παίζει φλογέρα) την παραμονή της Πρωτοχρονιάς μαζί τις χορωδίες, γυρνούν στα σπίτια. Ζητούν το κέρασμα και το φιλοδώρημα από τον οικοδεσπότη, ενώ η καμήλα συχνά πέφτει κάτω και κάνει την άρρωστη, και σηκώνεται μόλις βγει το κέρασμα.
Στο Γάβρο Καλαμπάκας την Πρωτοχρονιά γίνονται τα «Ρογκατζάρια». Πρωταγωνιστές στο δρώμενο είναι ο Αλής με τη Μπούλα, οι κλέφτες, τα μαϊμούλια, οι μπάμπες, ο γιατρός, ο παππάς και οι χωροφύλακες. Περνούν από όλα τα σπίτια του χωριού σε ομάδες, κάνοντας χωρατά για να γελάσει ο κόσμος. Στο τέλος, όλοι μαζεύονται στην πλατεία, χορεύοντας και κάνοντας αστεία μέχρι να νυχτώσει. Τότε μονομαχεί ο κλέφτης με τον Αλή, πεθαίνει ο Αλής και τελειώνουν τα έθιμα Πρωτοχρονιάς με το τραγούδι.
Πρωτοχρονιάτικα έθιμα στην Πελοπόννησο
Το πρωί της Πρωτοχρονιάς, στην εκκλησία, ο νοικοκύρης κρατάει στην τσέπη του ένα ρόδι, για να το λειτουργήσει. Γυρνώντας σπίτι, χτυπάει το κουδούνι της εξώπορτας – δεν κάνει να ανοίξει ο ίδιος με το κλειδί του – ώστε να είναι ο πρώτος που θα μπει στο σπίτι, να κάνει το καλό ποδαρικό, με το ευλογημένο ρόδι στο χέρι. Μπαίνοντας, με το δεξί για καλή τύχη, σπάει το ρόδι πίσω από την εξώπορτα, ρίχνοντας το κάτω με δύναμη, για να σπάσει και να πεταχτούν οι ρώγες του παντού και ταυτόχρονα λέει: «με υγεία, ευτυχία και χαρά το νέο έτος κι όσες ρώγες έχει το ρόδι, τόσες λίρες να έχει η τσέπη μας όλη τη χρονιά». Τα παιδιά μαζεμένα γύρω-γύρω ψάχνουν να δουν αν οι ρώγες είναι τραγανές και κατακόκκινες, που είναι καλό σημάδι.
Στην περιοχή της Λακωνίας υπάρχει το έθιμο με το βόδι, αλλά με διαφορετική μορφή. Το πρωί της Πρωτοχρονιάς, αφού είχε επιστρέψει η οικογένεια από την εκκλησία, κρεμούσαν την κουλούρα στο κέρατο του βοδιού τους και περίμεναν να την τινάξει από το κεφάλι του. Αν μετά το τίναγμα η κουλούρα έπεφτε στο πάτωμα με την όψη προς τα επάνω, έλεγαν ότι η σοδειά της νέας χρονιάς θα ήταν καλή.
Έθιμα Πρωτοχρονιάς στα Ελληνικά Νησιά
Στο νησί των Σποράδων, τη Σκόπελο, οι νοικοκυρές έλεγαν «θα ζμώσουμι κλούρις για τ’αϊ βασλιού». Έφτιαχναν κουλούρες για κάθε μέλος της οικογένειας. Οι κουλούρες ήταν συνήθως στρόγγυλες, ενώ άλλες είχαν σχήμα s, τις οποίες ονόμαζαν «λυκάκια» -«λύκους» και τις πρόσφεραν στα παιδιά. Η γεύση ήταν γλυκιές ήταν σαν ψωμί «ψωμένιες».Τις στόλιζαν μ ένα ολόκληρο καρύδι στη μέση και περιμετρικά έκαναν σχέδια με τεμαχισμένα αμύγδαλα και καρύδια. Την παραμονή οι νοικοκυρές πήγαιναν την αγιοβασιλιάτικη κουλούρα και τα δώρα στους γονείς, στην πεθερά στους κουμπάρους.
Άγιος Βασίλης έρχεται
Γενάρης ξημερώνει !
Ο μήνας που μας έρχεται
το χρόνο φανερώνει. – Κάλαντα Κεφαλονιάς
Με μία βόλτα την Πρωτοχρονιά στα χωριά της Κέρκυρας, στις εξώπορτες βλέπουμε κρεμασμένο, ένα φυτό με μεγάλα πράσινα φύλλα πάνω σε ένα βολβό που μοιάζει με μεγάλο κρεμμύδι. Το αποκαλούν Σκυλοκρέμμυδο και είναι η Σκίλλη των αρχαίων. Στην Κέρκυρα λέγεται ασκέλα, ενώ σε άλλα μέρη τη λένε και κουβαρασκίλλα. Το έθιμο τη θέλει να κρεμιέται σαν γούρι στις εξώπορτες κάθε πρώτη Γενάρη. Αναφορές υπάρχουν και σε άλλα μέρη, όπως η Ικαρία.
Στη Σάμο έχουν την «Προβέντα». Είναι ένα πιάτο με γλυκά που έχει φτιάξει η κυρία του σπιτιού για να δείξει την νοικοκυροσύνη της ως Σαμιώτισσα, καθώς συνοδεύεται συνήθως και με την βασιλόπιτα που έχουν φτιάξει. Στο Γαλησσά της Σύρου, την παραμονή της Πρωτοχρονιάς τα μικρά παιδιά έβγαιναν και έλεγαν τα κάλαντα κρατώντας ένα μικρό καραβάκι φτιαγμένο από μανταρίνια.
Μία παράδοση της Πρωτοχρονιάς που διατηρείται ακόμα και σήμερα στην περιοχή των Δωδεκανήσων είναι η «Μπουλουστρίνα». Τα μικρά παιδιά την πρώτη μέρα του νέου χρόνου επισκέπτονται τους συγγενείς (γιαγιάδες, παππούδες, θείους, νονούς) και παίρνουν από αυτούς φιλοδώρημα, αντί για δώρο, το οποίο ονομάζεται μπουλουστρίνα. Την πρώτη μέρα του έτους, όλες οι οικογένειες στην Κω συνηθίζουν να φτιάχνουν τον «μπακλαβά» από φύλλα ζύμης που ανοίγουν με το «πιτθαριόξυλο».
Ένα από το γνωστότερα έθιμα Πρωτοχρονιάς της Κρήτης είναι «Η Καλή Χέρα», μία παράδοση της Κρήτης που τη σημερινή εποχή συνοδεύεται από χρηματικό ποσό στα παιδιά από τους μεγάλους που θα επισκεφτούν κάποιο σπίτι την Πρωτοχρονιά. Μερικές δεκαετίες παλαιότερα, η «καλή χέρα» αποτελούσε ένα δώρο που έπαιρναν τα παιδιά την Πρωτοχρονιά, όμως σε πολλές περιπτώσεις, ήταν απλώς ένα κέρασμα ή γλύκισμα, καθώς ούτε χρήματα υπήρχαν πολλά, αλλά ούτε και μαγαζιά με παιχνίδι.
Κάθε πρωί Πρωτοχρονιάς, κατά βάση στα κρητικά χωριά, μόλις χτυπήσει η πρώτη καμπάνα τηρούσαν το έθιμο της πέτρας. Μικροί και μεγάλοι ξυπνούν κάνοντας τρεις φορές το σταυρό τους και, χωρίς να μιλήσουν, παίρνουν από μια πέτρα ο καθένας τους. Ψάχνουν να βρουν τη μεγαλύτερη που μπορούν, και να τη φέρνουν μέσα στο σπίτι. Η ελπίδα, κατά το έθιμο, ήταν ότι όσο βαριά είναι η πέτρα τόσο χρυσάφι να μπει μέσα στο σπιτικό.
Ταχιά ταχιά ν’ αρχιμηνιά ταχιά ν’ αρχή του χρόνου,
ταχιά (ν)όπου προπάτηξεν ο Κύριος στον κόσμο,
κι εβγήκεν κι εχαιρέτησεν όλους τσοι σευγολάτες,
ο πρώτος που χαιρέτηξεν ήταν ο Άγιος Βασίλης. -Κάλαντα Πρωτοχρονιάς από το Ηράκλειο
Οι περισσότερες ευχές και τα έθιμα Πρωτοχρνιάς αφορούν την ευημερία και την υγεία ολόκληρης της οικογένειας, όπως διαπιστώνεται. Η κάθε συμβολική κίνηση της Πρωτοχρονιάς, που θα έκανε ένα άτομο ή μία μικρή ομάδα ,απευθυνόταν στο σύνολο. Ας επιφυλάσσει η κάθε χρονιά, λοιπόν, αγάπη και φως μέσα σε κάθε σπιτικό και οικογένεια της Ελλάδα και όλου του κόσμου!
Κείμενο: Λένα Ζετσίδου (Lavart)
Για μια πιο… Παγκόσμια προοπτική για τα Χριστουγεννιάτικα έθιμα διαβάστε εδώ.
Πηγές: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17
