Μανιφέστο: όρος που προέρχεται από τα λατινικά (manifesto=φανερώνω, καθιστώ κάτι φανερό, εκδηλώνω) και σημαίνει τη γραπτή διακήρυξη πολιτικού ή κοινωνικού/πολιτιστικού περιεχομένου, όπου αναφέρονται οι βασικές αρχές ενός κινήματος ή εκφράζονται διαμαρτυρίες για μια δύσκολη κατάσταση που έχει δημιουργηθεί. Στο θέατρο συνήθως το ταυτίζουμε με την εκάστοτε πρωτοπορία (αβανγκάρντ), γιατί στους κύκλους της εκφράζονται οι πιο τολμηρές και καινοτόμες θέσεις και συχνά οι πιο επαναστατικές σε ό,τι αφορά τις σχέσεις με την κοινωνία.
Ιστορική αβανγκάρντ
Η ιστορική αβανγκάρντ είναι ίσως η πλουσιότερη σε ό,τι αφορά τον όγκο των δημοσιευμένων μανιφέστων. Φουτουριστές, ντανταϊστές, σουρεαλιστές, εξπρεσιονιστές, όλοι γενικά είχαν άποψη και τη δημοσιοποιούσαν. Ήταν ένας άμεσος τρόπος να ενισχύσουν αυτό που θα ονομάζαμε σήμερα brand name. Έκαναν την παρουσία τους αισθητή και διακριτή, καταθέτοντας τις ενοχλητικές (αντί) προτάσεις τους, που συχνά φλέρταραν με κάποια μορφή καταστροφής. Ο Αρτό, για παράδειγμα, ήθελε να καταστρέψει τα αριστουργήματα του παρελθόντος, ο Μαρινέτι την παράδοση, ο Μπρεχτ το αστικό θέατρο, ο Κραιγκ τον ηθοποιό, ο Τζαρά τη γλώσσα κοκ. Λογικά και αναμενόμενα. Όταν μια κοινωνία βιώνει μεγάλες αλλαγές, όπως η δυτική κοινωνία στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, οι τέχνες υποχρεωτικά ανασκουμπώνονται και παίρνουν θέση, κατά κανόνα καταγγελτική και ριζοσπαστική, την οποία εκφράζουν μέσα από τη μορφή μανιφέστων.
Η Γενιά του 60
Το ενδιαφέρον είναι ότι ο 20ός αιώνας ενώ εγκαινιάστηκε μ’ ένα βομβαρδισμό μανιφέστων, έκλεισε με μια απόλυτη σιγή μανιφέστων. Μοναδική εξαίρεση η «Γενιά του 60», η οποία φέτος έχει και την τιμητική της, μια Γενιά που ονειρεύτηκε έναν άλλο κόσμο, μια δική της ουτοπία, μόνο που, πολύ πριν κλείσει ο αιώνας, αυτή η ίδια Γενιά των πολλών «αντί» θα εγκαταλείψει τα πολεμικά της μανιφέστα και θα γίνει υπέρμαχος των πλέον συντηρητικών θέσεων ή απλά θα σιωπήσει ή θα αποχωρήσει ηττημένη. Από τους ουτοπιστές Hippies η κοινωνία θα αγκαλιάσει τους Yuppies και μετά τους Yuppies τα Golden Boys της όποιας ανά τον κόσμο Wall Street. Έτσι, πολύ πριν μας αποχαιρετήσει ο 20ός αιώνας, ο πιο δημοκρατικός αλλά και ο πλέον αιματοβαμμένος (απίστευτη αντίφαση) από καταβολής κόσμου, το πολεμικό μανιφέστο θα βιώσει και αυτό το δικό του τέλος, όπως το βίωσε η ιδεολογία, η ιστορία, η ταυτότητα κ.λπ. Αντικαταστάτης του το μανιφέστο της παγκοσμιοποίησης, το νέο «αφήγημα της ευτυχίας» διά του πλουτισμού. Αυτό θα γίνει το απόλυτο modus vivendi και modus operandi. Για πρώτη φορά στην ιστορία ένα μανιφέστο δείχνει να μην χρειάζεται μια θέση εκτός του Συστήματος προκειμένου να κρίνει τα εντός. Τι εννοώ;
Συστημικά μανιφέστα
Η παγκοσμιοποίηση έχει διαμορφώσει έναν πολιορκητικό κλοιό, χωρίς περιθώρια. Ως έχουν τα πράγματα, μανιφέστα πια μπορεί να βγάζει μόνο το ίδιο το Σύστημα, γιατί αυτό έχει πάρει τη θέση της πάλαι ποτέ πρωτοπορίας. Το Σύστημα είναι η πρωτοπορία, αφού τη συντηρεί.
Θέλω να πω ότι, φιλοξενώντας την «ασθένεια» (ή την «απειλή») της πρωτοπορίας ή επιτρέποντάς την να κατοικήσει το σώμα του, το Σύστημα γίνεται το ίδιο πιο ρωμαλέο, πιο φρέσκο και πιο ανθεκτικό. Με όρους ιατρικούς: αποκτά ανοσία. Είναι σαν να παίρνει αντιβίωση, που του επιτρέπει να αυθαδιάζει στον ίδιο τον εαυτό του.
Τι σημαίνουν όλα αυτά; Πολύ απλά, σημαίνουν την απόλυτη αντίφαση, που συμπυκνώνεται κάπως έτσι: την επανάσταση στις τέχνες σήμερα μπορεί να την πυροδοτήσει και να την χρηματοδοτήσει μόνο το Σύστημα, αφού όλα είναι εκ των πραγμάτων αναγκασμένα να λειτουργούν εντός των τειχών του, ως εργοτάξιό του.
Επώδυνη πραγματικότητα
Πρόκειται για μια επώδυνη εξέλιξη, ιδίως για όλους εκείνους τους καλλιτέχνες που πραγματικά πιστεύουν ότι μπορούν να κάνουν την ουσιαστική διαφορά. Και το ότι αποφάσισα να ασχοληθώ σήμερα με το θέμα αυτό (παρόλο που μ’ έχει απασχολήσει επανειλημμένα στο παρελθόν) είναι γιατί με την κρίση να βαθαίνει άρχισαν δειλά-δειλά τα μανιφέστα να επανεμφανίζονται και να προτείνουν νέους ρόλους για το θέατρο, ρόλους εκτός πεπατημένης, ικανούς να αντιμετωπίσουν τα αδιέξοδα που δημιούργησε το ίδιο το Σύστημα με τις μεθοδεύσεις του.
Κάποια μανιφέστα μιλούν για πιο συλλογικές κινήσεις (στα πρότυπα των 60s), άλλα για συνεργασίες και δικτύωση, για απουσία πλαισίων, για επικινδυνότητα, για ρίσκο. Κάποια μιλούν για ένα θέατρο που θα εξαγριώνει ή απλά θα αναστατώνει ή θα ξαφνιάζει τον κόσμο και όχι να τον «καταθλίβει» (αλά Στρίντμπεργκ, ας πούμε, εκεί όπου προλογίζει τη Δεσποινίδα Τζούλια). Τέλος η άνεση και η ασφάλεια, μας «απειλούν» ορισμένα από τα μανιφέστα που κυκλοφορούν τώρα. Θέση έχει ο κίνδυνος και το ξεβόλεμα, μας λένε. Στο νέο θέατρο όλοι είμαστε καλοδεχούμενοι, αλλά κανένας ασφαλής, μας προειδοποιούν.
Το νέο θέατρο δεν μοιράζει ευθύνες στο κοινό αλλά τις μοιράζεται μαζί του, διαβάζουμε κάπου αλλού. Το νέο θέατρο επιλέγει τη σφαλιάρα αντί το φιλί, την πληγή αντί την αγάπη. Το νέο θέατρο δημιουργεί τον δημιουργό και κατασκευάζει τον κατασκευαστή. Προκαλεί τους διανοούμενους να σκεφτούν και του πρακτικούς να πράξουν. Θέατρο τοπικό με κοσμοπολίτικες ευαισθησίες. Ένα θέατρο του μέλλοντος. Ένα θέατρο που με τις επιλογές του θα κάνει τον κόσμο να φαντάζει πιο μικρός. Πιο προσβάσιμος. Και τα λοιπά, και τα λοιπά.
Δεν ξέρω αν και αυτά τα μανιφέστα θα έχουν την τύχη όσων προηγήθηκαν. Κρίνοντας από τα διδάγματα της ιστορίας, είναι πολύ πιθανό. Από την άλλη, όμως, δεν μπορούμε να μην τους αναγνωρίσουμε την προσπάθεια ή έστω, την πρόθεση. Η ελπίδα πεθαίνει τελευταία.
Ο Μίλο Ράου (Milo Rau)
Ένα τέτοιο μανιφέστο, λοιπόν, κυκλοφόρησε πριν από λίγες μέρες ένας μαχητικός σκηνοθέτης, ο γνωστός μας Μίλο Ράου (γεν. 1977), δουλειές του οποίου είδαμε και στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη, και που τώρα είναι ο καλλιτεχνικός διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου της Γάνδης —NTGent—όπου για φέτος προγραμματίζει, μεταξύ άλλων συναρπαστικών επιλογών, και μία παράσταση της Ορέστειας. Να σημειώσω εν τάχει ότι ο Ράου ανακηρύχθηκε από το γερμανικό περιοδικό Theater heute σκηνοθέτης της χρονιάς (2017) και η παράστασή του Five Easy Pieces η παραγωγή της χρονιάς. Η πρώτη του συνεργασία με το θέατρο αυτό χρονολογείται το 2012 με το Hate Radio.
Ακόμη κι αν δεν συμφωνεί κάποιος με όλα όσα καταθέτει (και είναι απόλυτα φυσιολογικό, αφού αναφέρεται στη θεατρική κατάσταση μιας ξένης χώρας και μάλιστα με προτάσεις όχι συνηθισμένες), αξίζει να τα διαβάσει, γιατί θέτει καίρια ζητήματα προς συζήτηση, σε μια εποχή κατά την οποία το θέατρο έχει ανάγκη από στόχους και δρομολόγια. Συζητά για το θέατρο σε μια εποχή που αναζητεί καινούργια εργαλεία και μεθόδους προκειμένου να αντιμετωπίσει μια εξαιρετικά ολισθηρή, όσο και αντιφατική, μεταβατική περίοδο. Η πραγματικότητα επιβάλλει στο θέατρο να βάλει ξανά στο τραπέζι όλα τα ερωτήματα που αφορούν την ίδια την οντολογία και λειτουργία του: τι είναι θέατρο, τι είναι θεατρικότητα, τι είναι πολιτική, τι είναι υποκριτική, τι είναι επαγγελματισμός, τι είναι γραφή και τι διασκευή, τι είναι σκηνή και τι πλατεία; Όλα από την αρχή. Όλα κάπου ανάμεσα στην παράδοση και την ουτοπία. Το παρόν και το μέλλον. Ένα θέατρο που καλείται να ανακαλύψει τους δικούς του κλασικούς, τις αντιφάσεις της εποχής του, τους μύθους και τις τραγωδίες της.
Όλα αυτά λοιπόν τα δυσεπίλυτα ζητήματα παρεισφρέουν, άλλοτε πιο άμεσα και άλλοτε με πλάγιο τρόπο, στα δέκα σημεία του μανιφέστου του Μίλο Ράου, τα οποία παραθέτω παρακάτω σε ελεύθερη μετάφραση.
Το μανιφέστο
1. Ο στόχος του θεάτρου δεν είναι πια η απεικόνιση του κόσμου. Είναι η αλλαγή του. Ο στόχος δεν είναι να καταδείξει το πραγματικό, αλλά να κάνει την ίδια την αναπαράσταση πραγματική.
2. Το θέατρο δεν είναι προϊόν, αλλά διαδικασία παραγωγής. Έρευνα, διανομή, πρόβες και σχετικά ζητήματα πρέπει να είναι προσβάσιμα σε όλους.
3. Η «ιδιοκτησία» του κειμένου (authorship) εξαρτάται απόλυτα από αυτούς που εμπλέκονται στις πρόβες και στην περφόρμανς, ανεξάρτητα ποιος είναι ο ρόλος τους.
4. Η ακριβής διασκευή των κλασικών απαγορεύεται. Εάν χρησιμοποιείται κάποια πρωτογενής πηγή —είτε αυτή είναι ένα βιβλίο, μια ταινία ή ένα θεατρικό έργο— χρησιμοποιείται μόνο σε μορφή ενός αρχικού «μπούσουλα» της όλης προσπάθειας και μπορεί να αντιπροσωπεύει μέχρι το 20% της τελικής διάρκειας της παράστασης
5. Τουλάχιστο ένα τέταρτο του χρόνου της πρόβας πρέπει να λαμβάνει χώρα εκτός θεάτρου. Θεατρικός χώρος θεωρείται οποιοσδήποτε χώρος όπου ένα έργο έχει δοκιμαστεί στις πρόβες ή έχει παρασταθεί.
6. Δύο τουλάχιστο γλώσσες πρέπει να μιλιούνται στη σκηνή σε κάθε παραγωγή
7. Δύο τουλάχιστο από τους ηθοποιούς στη σκηνή δεν πρέπει να είναι επαγγελματίες ηθοποιοί. Δεν μετράνε τα ζώα, αλλά είναι καλοδεχούμενα.
8. Όλος ο όγκος του σκηνικού δεν πρέπει να ξεπερνά τα 20 κυβικά μέτρα. Πρέπει να χωράει σε ένα φορτηγό—μικρό βαν που να μπορεί κάποιος με κανονική άδεια να το οδηγήσει.
9. Τουλάχιστο μια παραγωγή κάθε σεζόν πρέπει να κάνει πρόβες ή να παρουσιάζεται σε εμπόλεμες ζώνες ή ζώνες εντάσεων, που δεν διαθέτουν πολιτιστικές υποδομές (όπως, Βόρειο Ιράκ και Κογκό)
10. Κάθε παραγωγή πρέπει να παρουσιάζεται σε τουλάχιστον δέκα μέρη, σε τουλάχιστον τρεις χώρες. Καμιά παραγωγή δεν διαγράφεται από το ρεπερτόριο του θεάτρου πριν πετύχει αυτά τα νούμερα.
Συμπέρασμα: Ο Ράου μιλά για ένα «αστικό θέατρο του μέλλοντος» , πολιτικό, κινητικό και δημιουργικό. Ένα θέατρο συνεργασιών, συνευρέσεων. Θέατρο του πολίτη και του κοσμοπολίτη. Θέατρο-εργοτάξιο, σε αναζήτηση ενός «παγκόσμιου ρεαλισμού». Θέατρο «για όλους και για όλα», όπως ο ίδιος δηλώνει. Για τα θύματα του πολέμου, των κλιματολογικών αλλαγών, της πείνας, του αποικισμού, των εργασιακών σχέσεων. Ο χρόνος θα δείξει τι θα μπορέσει να υλοποιήσει.
