Do You Remember When Madonna Was Alive? Πολεμος και Πολιτική στην Pop Μουσική

Το μουσικό βίντεο κλιπ, σύμφωνα με κάποιους πρόκειται για μια πρωτοπορία της video έκφρασης[1] , ενώ οι επικριτές του, θεωρούν πως προωθεί την επικράτηση της εικόνας έναντι της μουσικής[2]. Προσδιορίζεται ως “όψη του ήχου” ή “μουσική για τα μάτια” και ακολουθεί συγκεκριμένη δομή και ύφος, γεγονός που το διαφοροποιεί από άλλους τρόπους οπτικοποίησης της μουσικής[3]. Το βίντεο κλιπ έχει συνδεθεί κυρίως με την ποπ μουσική. Συνθέτει κατά το ήμισυ την παρουσίαση του ποπ τραγουδιού[4], ενώ αποτελεί μέρος των στρατηγικών μάρκετινγκ του τραγουδιού single, το οποίο λειτουργεί ως βασική μονάδα προώθησης δίσκου του εκάστοτε καλλιτέχνη[5]. Λόγω του ακριβού κόστους παραγωγής (υψηλότερο από αυτό του διαφημιζόμενου τραγουδιού) και του συγκερασμού εικόνας και ήχου, το βίντεο κλιπ καταλήγει να είναι περισσότερο ένα νέο προϊόν παρά μια διαφήμιση του τραγουδιού[6]. Η προσθήκη εικόνας στο ποπ τραγούδι δεν λειτουργεί μόνο αφηγηματικά[7] ως προς τους στίχους του τραγουδιού, καθώς δεν πρόκειται απλά για απεικόνιση ή οπτικοποίηση[8].Το τραγούδι American Life της Madonna κυκλοφόρησε ως προωθητικό single του ομώνυμου δίσκου τον Απρίλιο του 2003, σημειώνοντας την εώς τότε χαμηλότερη της επιτυχία στα μουσικά τσαρτ, συγκριτικά με τα πρώτα singles προηγούμενων δίσκων της[9]. Το θέμα του τραγουδιού στιχουργικά είναι η υποκρισία και η ψευδαίσθηση της ιδέας του αμερικανικού ονείρου, το οποίο συνοψίζεται στους στίχους της γέφυρας του τραγουδιού: I’m just living out the αmerican dream / and I’ve just realized that nothing / is what is seems. Το αρχικό βίντεο κλιπ του τραγουδιού, σε σκηνοθεσία του Σουηδού Jonas Akerlund, γυρίστηκε πριν την εισβολή αμερικανικών στρατευμάτων στο Ιράκ εμπεριέχοντας πολύ ισχυρές εικόνες βίας και πολέμου, ενώ σύμφωνα με τη Madonna, πρόθεση της δεν ήταν να κάνει μια πολιτική δήλωση, αλλά να τιμήσει τη χώρα της, εξασκώντας το δικαίωμά της στην ελευθερία της έκφρασης[10]. Για την έννοια της ελευθερίας της έκφρασης στην Αμερική η ίδια δηλώνει:
(…) [I]t’s ironic we’re fighting for democracy in Iraq because we ultimately aren’t celebrating democracy here. Because anybody who has anything to say against the war or the president or whatever – is punished, and that’s not democracy – it’s people being intolerant[11]. (VH1)

Συνυπολογίζοντας τη χρονικότητα της κυκλοφορίας του βίντεο κλιπ και το γεγονός πως σε αυτό απεικονίζεται ένας σωσίας του G. Bush, ο οποίος κρατά στα χέρια του μια χειροβομβίδα, την οποία χρησιμοποιεί ως αναπτήρα για να ανάψει ένα πούρο, η απόφαση της Madonna να αποσύρει το βίντεο κλιπ δεν εκπλήσσει κανέναν. Η απόφαση αυτή αποδίδεται από την ίδια, στην εύθραστη παγκόσμια κατάσταση της περιόδου, στο σεβασμό προς τις ένοπλες δυνάμεις αλλά και στην πιθανότητα προσβολής μερίδας θεατών, εξ’ αιτίας της παρερμηνείας του νοήματος του βίντεο κλιπ[12]. Αντ’ αυτού, κυκλοφόρησε εκ νέου ένα βίντεο κλιπ για το τραγούδι, το οποίο σκηνοθέτησε πάλι ο Akerlund και το οποίο θίγει το ίδιο ζήτημα του πολέμου και της αμερικανικής εισβολής στο Ιρακ με έναν πολύ πιο διακριτικό τόνο. Η εκδοχή του βίντεο κλιπ, που τελικά κυκλοφόρησε ως επίσημη[13], παραθέτει τη Madonna με στρατιωτική περιβολή με φόντο σημαίες εθνών, οι οποίες διαδέχονται η μία την άλλη. Στην πλειοψηφία των βίντεο κλιπ η παρουσία του ερμηνευτή λειτουργεί είτε ως διηγητικός χαρακτήρας της αφήγησης, είτε ως εξωδιηγητική φιγούρα εκτός αφηγηματικής πλοκής[14]. Συμβολίζοντας τον ίδιο τον πόλεμο, τα μεσαία και κοντινά πλάνα της φιγούρας κυριαρχούν σε όλο το βίντεο κλιπ, τονίζοντας τις διαστάσεις της καθολικότητας της κυριαρχίας του πολέμου σε χρονικό και γεγωγραφικό πλαίσιο.

Στα πρώτα δέκα δευτερόλεπτα, δεν υπάρχει μουσική ενορχήστρωση παρά μόνο ο ήχος της ανθρώπινης φωνής που τραγουδά τους εναρκτήριους στίχους του τραγουδιού[15], τη στιγμή που η εικόνα μας δείχνει την ανθρώπινη στρατιωτική φιγούρα σε ένα μαύρο φόντο. Έτσι έχουμε την ανθρώπινη προέκταση του πολέμου, δίχως πολιτικά ή εθνικά χαρακτηριστικά, όπου το σκοτάδι/θάνατος του πολέμου επικρατεί Η τοποθέτηση αυτή στην αρχή του βίντεο κλιπ ιεραρχεί κάπως τις πολλές όψεις και ταυτότητες του πολέμου, διευκρινίζοντας πως πάνω από όλα ο πόλεμος ισούται με θάνατο και η ανθρώπινη υπόσταση του ατόμου βρίσκεται στο επίκεντρο αυτού. Με κάποιες μικρές διαφοροποιήσεις, η ίδια τοποθέτηση συναντάται σε όλες τις εκδοχές του βίντεο κλιπ. Με την προσθήκη της μουσικής συγχρονίζεται και η εικόνα, καθώς εμφανίζονται εθνικά σύμβολα που παρελαύνουν στο πλάνο το ένα μετά το άλλο, απεικονίζοντας πλέον και το πολιτικό υπόβαθρο του πολέμου, το οποίο όμως η στρατιωτική φιγούρα επικαλύπτει, τονίζοντας έτσι τη δευτερεύουσα σημασία του. Η βία και η σκληρότητα του πολέμου δεν μεταβάλλεται από οποιοδήποτε πολιτικό κίνητρο, φαίνεται να δηλώνει ο Akerlund, καθώς αυτή η δομή σύνθεσης πλάνου διατηρείται κατά τη διάρκεια όλου του βίντεο κλιπ.Ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζεται και η ίδια η στρατιωτική φιγούρα θίγει και άλλα ζητήματα, όπως ο κατακερματισμός του ανθρώπου και η ισοπέδωση της ατομικότητας. Το γεγονός πως σε κανένα πλάνο δεν οπτικοποιείται ολόκληρο το ανθρώπινο σώμα δημιουργεί μια αίσθηση ανολοκλήρωσης του ατόμου – το άτομο δεν είναι αρτημελές κατ’ εικόνα – ενώ αυτή η αίσθηση ενισχύεται από κοντινά πλάνα, τα οποία τεμαχίζουν ακόμη περισσότερο το ανθρώπινο σώμα. Τα πλάνα αυτά εμπεριέχουν λεπτομέρειες του ανθρώπινου σώματος, όπως το στόμα ή το χέρι από τον αγκώνα, σε μορφασμούς και χειρονομίες που παραπέμπουν σε στρατιωτικές διαταγές. Η απώλεια της ατομικής ταυτότητας του ανθρώπου επιτυγχάνεται με τον ταυτόχρονο πολλαπλασιασμό αντιγράφων της φιγούρας της Madonna, τα οποία άλλες φορές ξεκινούν και καταλήγουν από μία φιγούρα και άλλες παρατίθενται σε διαφορετικά μεγέθη μεταφέροντας την αίσθηση της χωροταξικής παράταξης του πλήθους σε μία παρέλαση. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα πλάνα προφίλ τέτοιου τύπου, όπως για παράδειγμα αυτό στο 2′.43″, που οπτικοποιούν δύο αντίπαλες παρατάξεις μιας συμπλοκής, τα μέλη των οποίων όμως είναι πανομοιότυπα.Η πρόθεση αυτή της ισοπέδωσης του ατόμου, υποστηρίζεται και ενδυματολογικά σε ορισμένα καρέ όπου το κάπέλο είναι τοποθετημένο σε τέτοια γωνία, ώστε τα μάτια του υποκειμένου δεν είναι διακριτά και ο αναγνώστης καταλήγει να κοιτάζει μια φιγούρα δίχως μάτια, άρα δίχως ταυτότητα. Τα εκφραστικά μέσα και οι κινήσεις της Madonna, απκαλύπτουν και άλλες πτυχές, όπως τη φιλήδονη αυταρέσκεια του πολέμου απέναντι στη βία και στο θάνατο. Το βίντεο κλιπ λήγει με τη στρατιωτική φιγούρα να μετουσιώνεται σε έμβλημα των Η.Π.Α. ισοδύναμο με αυτό της αμερικανικής σημαίας, και εν συνεχεία να αποχωρεί από το πλάνο, παραχωρώντας τα τελευταία δευτερόλεπτα στη σημαία, η οποία κυματίζοντας γίνεται ο πρωταγωνιστής του τελικού πλάνου. Εδώ ο Akerlund τοποθετεί την Αμερική στη θέση μίας δύναμης που κινεί τα νήματα του πολέμου σε παγκόσμια κλίμακα[16], ενώ ταυτόχρονα δημιουργείται μια αντίφαση με την εικόνα της Αμερικής, την οποία συμβολίζει η σημαία της, μία εικόνα των Η.Π.Α. συνυφασμένη με την ελευθερία και τη δημοκρατία.

Όμοια προσέγγιση τηρείται και στην αρχική εκδοχή του βίντεο κλιπ, μόνο που σε αυτήν την περίπτωση αλλάζουν τα μεγέθη, οι διαστάσεις και οι προεκτάσεις του θέματος μαζί με τον τρόπο πρόσληψης του θεατή. Το ζήτημα του πολέμου συγκεκριμενοποιείται σε αυτό της επικείμενης τότε εισβολής στο Ιρακ, ενώ η αποτύπωση γίνεται πολυεπίπεδη παρουσιάζοντας πλέον τον πόλεμο ως ένα θέαμα, τη στιγμή που κριτική ασκείται και στον ίδιο το θεατή/αναγνώστη. Σύμφωνα με δηλώσεις των δημιουργών, το βίντεο κλιπ, πρόκειται για μία πανοραμική θεώρηση του αμερικανικού πολιτισμού και του πολέμου υπό το πρίσμα ενός θηλυκού υπερήρωα ενώ η αφηγηματική πλοκή περιγράφεται ως [s]tarting as a runway show of couture army fatigues, the fashion show escalates into a mad frenzy depicting the catastrophic repercussions and horrors of war[17].

Ο πόλεμος εισάγεται στο θεατή ως μία μορφή θεάματος που παίρνει τη μορφή μιας επίδειξης μόδας. Μοντέλα με ενδυμασία στρατιωτικής θεματικής αισθητικής χρησιμοποιούν μάσκες οξυγόνου, χειρβομβίδες, κράνη και ανθρώπινα μέλη ως αξεσουάρ που συνθέτουν το στυλ της ενδυμασίας τους, ενώ στην πρώτη σειρά των θεατών της επίδειξης, εκτός από λευκούς, εύπορους πολίτες πλήθος δημοσιογράφων απαθανατίζουν τη στιγμή. Η πιο άμεση σύνδεση του πολέμου με την ψυχαγωγία έρχεται ενδυματολογικά από το ρούχο ενός εκ των μοντέλων, στο οποίο αναγράφεται η φράση fashion victim, καθιστώντα σαφή αυτόν τον παραλληλισμό, ενώ η εικόνα της Madonna με στρατιωτική περιβολή προβάλλεται στις οθόνες της πασαρέλας, ανάμεσα σε πλάνα ντοκουμέντα από πραγματικές μάχες και βομβαρδιμούς, δίνοντας έναν τόνο κυριαρχίας και επίβλεψης. Η όψη του λαμπερού θεάματος έρχεται σε αντιπαράθεση με τις παρασκηνιακές σκήνες, όπου η Madonna με μια διμοιρία γυναικών προετοιμάζεται για μάχη/εισβολή[18].Αυτή η αντίθεση θίγει το ζήτημα της παραποίησης των γεγονότων και της πραγματικότητας του πολέμου, από τα Μ.Μ.Ε. Η άσχημη αλήθεια της βίας της μάχης, η οποία τελικώς δεν έχει καμία σχέση με την παρουσίαση της είδηση της μάχης. Οι μπούργκες των μοντέλων αλλά και η μουσουμαλνική ενδυμασία των μικρών παιδίων που εμφανίζονται στην πασαρέλα, συγκεκριμενοποιούν τον πόλεμο παραπέμποντας οπτικά τον θεατή στην εισβολή του Ιρακ. Η παρουσία αυτών των παιδιών στην πασαρέλα, τα οποία στην director’s cut εκδοχή γίνονται θύμαται εκφοβισμού κι εκδιώχνονται από τα υπόλοιπα μοντέλα, εφιστούν την προσοχή του θεατή στην ταυτότητα των πραγματικών θυμάτων του Ιράκ, δηλαδή του άμαχου πληθυσμού. Η διμοιρία της Madonna, ντυμένη με πραγματικές στρατιωτικές στολές, παρασκηνιακά κινείται προς το χώρο της πασαρέλας μέσω ενός πολεμικού χορού για να εισβάλει βίαια πάνω σε ένα άρμα μάχης, με τη μορφή ενός mini cooper σε χρώμα παραλλαγής, ισοπεδώνοντας ένα από τα μοντέλα κατά την είσοδό του στο προσκήνιο του θεάματος.Η αλήθεια της φρίκης του πολέμου διαλύει την είδηση και πλησιάζει απειλητικά το θεατή, δηλώνοντας τη ρευστότητα του πολιτικού παγκόσμιου χάρτη, η οποία άξαφνα μπορεί να ανατρέψει τις ισορροπίες ισχύος και να μετατρέψει σε θύμα το θύτη. Πράγμα το οποίο και συμβαίνει αφηγηματικά με την επίθεση που εξαπολύει η Madonna κατά του κοινού, που συνεχίζει να παρακολουθεί απαθές ένα θέαμα, και των δημοσιογράφων. Η εξέλιξη της επίθεσης κλιμακώνεται με την προβολή πλάνων ντοκουμέντων[19], η οποία γίνεται όλο και συχνότερη, και με την προσθήκη ήχων, οι οποίοι αλλοιώνουν τη μουσική και αποτελούνται από ήχους μηχανών, πυροβολισμών και ανθρώπινων κραυγών. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν και κάποια πλάνα από κάμερες ασφαλείας που έχουν προηγηθεί στα παρασκήνια, τα όρια μεταξύ πραγματικότητας και θεάματος, αλήθειας και αφήγησης, δημοσιογραφικής είδησης και γεγονότος διαλύονται.Το βίντεο κλιπ λήγει με το επίμαχο πλάνο του σωσία του G. Bush, στα χέρια του οποίου καταλήγει μια χειροβομβίδα που χρησιμοποιεί για να ανάψει το πούρο του, τη στιγμή που παύει κάθε ήχος και μουσική. Η κριτική της πολιτικής υπαιτιότητας του G. Bush, στου οποίου τα χέρια ο πόλεμος είναι ένα αξεσουάρ/παιχνίδι, και ο οποίος διατηρεί την ισχύ να καθορίσει την εξέλιξη της εισβολής στο Ιράκ αλλά και τις ζωές χιλιάδων ανθρώπων εντό και εκτός των συνόρων του Ιράκ, γίνεται αδιαμφισβήτητα εμφανής στο θεατή με το τελικό αυτό πλάνο. Κριτική όμως ασκείται και κατά της δημοσιογραφίας, εκθέτοντας την εικόνα ενός δημοσιογράφου εκτελεστή. Αυτό οπτικοποιείται δια μέσου των αλλεπάλληλων φωτογραφικών φλας, των οποίων η λάμψη και η συχνότητα παραπέμπει σε ριπές όπλων εν ώρα μάχης. Η εκτέλεση των θυμάτων του δημοσιογράφου επιτυγχάνεται και με τα ασπρόμαυρα φωτογραφικά πλάνα, που μπαίνουν εμβόλιμα κάθε φορά που κάποιος φτάνει στο τέλος του διαδρόμου της πασαρέλας. Η ακινησία και η έλλειψη χρώματος της φωτογραφίας συμβολίζουν το θάνατο και έρχονται σε αντίθεση με την κινητικότητα και το χρώμα της ζωής που αφαιρούνται έπειτα από κάθε φλας του φωτογραφικού φακού. Η εικόνα της λάμψης μπορεί να συσχετιστεί και με την ιδέα της επιθανάτιας λάμψης, την οποία αντικρύζει ο αποθανών στιγμές μετά το θάνατό του.

Στην director’s cut εκδοχή του βίντεο κλιπ, στο στόχαστρο της κριτικής προστίθεται και ο θεατής. Ενσωματώνονται πιο σκληρές εικόνες της ωμής βίας του πολέμου ενώ ταυτόχρονα παρατίθενται πλάνα με τις αντιδράσεις του κοινού της επίδειξης μόδας. Σωματική βία, ακρωτηριασμοί, άφθονο αίμα, πτώματα και εκρήξεις αναπαριστώνται στην πασαρέλα καθώς στα πλάνα ντοκουμέντα προστίθενται σκληρές εικόνες πραγματικών θυμάτων πολέμου – απανθρακωμένα πτώματα, τραυματίες και αιχμάλωτοι. Το κοινό χαμογελάει αρχικά με ευχαρίστηση και με την κλιμάκωση του βαθμού της βίας και της φρίκης του πολέμου ο ενθουσιασμός του πολλαπλασιάζεται. Τη στιγμή της επίθεσης της Madonna, που η απόσταση ανάμεσα στο κοινο και τη βία μειώνεται, επικρατεί ένα ντελίριο ευφορίας και χάους.Χειροκροτήματα και επιφωνήματα ενθουσιασμού προστίθενται στους φυσικούς ήχους των κραυγών και βομβαρδισμών ενώ το βίντεο κλιπ λήγει με το πλάνο της χειροβομβίδας, η οποία προσγειώνεται στο έδαφος, δευτερόλεπτα πριν την έκρηξη. Η κριτική της ηδονοβλεψίας και της απόλαυσης που προσφέρει η βία στον άνθρωπο και κατά συνέπεια στον αναγνώστη/θεατή, αποδίδει σε αυτόν ευθύνη και για την σχεδόν καννιβαλιστική στάση του δημοσιογράφουαπέναντι στον πόλεμο και στον ανθρώπινο πόνο. Οι δημοσιογράφοι στο βίντεο κλιπ δεν τέρπονται με το θέαμα, απλώς καταγράφουν τη βία που τέρπει τα αδηφάγα μάτια του κοινού. Είναι η ζήτηση που διαμορφώνει την προσφορά. Είναι ο αναγνώστης που διαμορφώνει το δημοσιογράφο. Είναι ο θεατής που μετατρέπει τον πόλεμο σε ψυχαγωγία

Κείμενο: Γιώργος Πανόπουλος (Lavart)

[1]Williams, Kevin. Why I[Still] Want My MTV. New Jersey: Hampton Press, 2003.

[2]Frith, Simon, Andrew Goodwin, and Lawrence Grossberg (eds). Sound and Vision: The Music
Video Reader. London: Routledge, 1993.

[3]Williams, Kevin. Why I[Still] Want My MTV. New Jersey: Hampton Press, 2003.

[4]Williams, Kevin. Why I[Still] Want My MTV. New Jersey: Hampton Press, 2003.

[5]Frith, Simon, Andrew Goodwin, and Lawrence Grossberg (eds). Sound and Vision: The Music
Video Reader. London: Routledge, 1993.

[6]Williams, Kevin. Why I[Still] Want My MTV. New Jersey: Hampton Press, 2003.

[7]Frith, Simon, Andrew Goodwin, and Lawrence Grossberg (eds). Sound and Vision: The Music
Video Reader. London: Routledge, 1993.

[8]Williams, Kevin. Why I[Still] Want My MTV. New Jersey: Hampton Press, 2003.

[9]Taylor, Chuck. Singles. Billboard 24 May 2003: 36.

[10]Lamb, Bill. Top 10 Madonna Music Videos. About.Com IAC. 7 October 2016.

[11]Madonna Speaks for the First Time to VH1 on New ‘American Life’ Album. VH1 16 April 2003.
PR Newswire. 7 October 2016.

[12]Susman, Gary. Madonna Pulls Controversial ‘American Life’ Video. Entertainment Weekly. 1
April 2003. 7 October 2016 .

[13]  Ως επίσημη εκδοχή του βίντεο κλιπ θεωρείται η λογοκριμένη, η οποία κυκλοφόρησε μετά την απόσυρση της
αρχικής εκδοχής. Θα γίνει ωστόσο αναφορά και σε μία τρίτη εκδοχή. η οποία δημοσιεύθηκε στο διαδίκτυο αρκετά
χρόνια μετά την πρώτη, με ακόμη πιο βίαιες εικόνες, που επισημαίνεται ως director’s cut.

[14]Frith, Simon, Andrew Goodwin, and Lawrence Grossberg (eds). Sound and Vision: The Music
Video Reader. London: Routledge, 1993.

[15] Η σιωπή του θανάτου σε αντιδιαστολή με τις ανθρώπινες κραυγές.

[16] Εκτός της βαρύτητας που φέρει η αμερικανική σημαία, εξ’ αιτίας της χρονικής στιγμής που εμφανίζεται στο
βίντεο κλιπ (είναι η τελευταία εικόνα που αποτυπώνεται στο θεατή), η διάρκεια του πλάνου είναι κατά πολύ
μεγαλύτερη από αυτή των υπολοίπων, συν το γεγονός πως στο μεγαλύτερο μέρος του πλάνου δεν υπάρχει η
ανθρώπινη φιγούρα να την επισκιάσει. Με αυτόν τροπό γίνεται η μοναδική περίπτωση που ο θεατής δύναται να
αντιληφθεί την κινητικότητα του κυματισμού της σημαίας, κάτι το οποίο δεν έχει γίνει αντιληπτό προηγουμένως.

[17] Kaufman, Gil. Madonna Box Set Will Mark 20th Anniversary of Her First LP. MTV News. 7 February 2003. MTV Networks. 7 October 2016.

[18] Η πασαρέλα έρχεται σε αντιπαράθεση με τις βρώμικες τουαλέτες, ενώ τα καλλίγραμα σώματα των μοντέλων με
τα πιο πλαδαρά των γυναικών στις τουαλέτες.

[19]Τα πλάνα ντοκουμέντα σε αυτήν την εκδοχή του βίντεο κλιπ προβάλλουν εικόνες μαχητικών αεροσκαφών,
αρμάτων μάχης και βομβαρδισμών.