Η έννοια της διακειμενικότητα στον κινηματογράφο μέσα από τρεις ταινίες
Η έβδομη τέχνη δημιουργεί τον αναγκαίο χώρο για να αναπτυχθούν κόσμοι πέρα από τον δικό μας, παράλληλες πραγματικότητες τόσο αληθινές όσο και φανταστικές. Από την πρώτη εμφάνιση του κινηματογράφου στα τέλη του 19ου αιώνα, έχει εξελιχθεί σε μία από τις σημαντικότερες τέχνες για την σύγχρονη εποχή καθώς επιτρέπει την οπτικοακουστική αναπαράσταση γεγονότων, σκέψεων και συναισθημάτων. Μεταφέρει τις ιδέες σε εικόνα και ήχο, μας δίνει την δυνατότητα διπλής ανάγνωση τους και επιτρέπει την δημιουργία διηγήσεων που αντανακλούν την σύγχρονη σκέψη. Ένα ενδιαφέρον φαινόμενο στον σύγχρονο κινηματογράφο είναι η διακειμενικότητα (intertextuality). Διακειμενικότητα ορίζεται η σχέση που υπάρχει μεταξύ ενός κειμένου προς άλλα κείμενα ή ανάμεσα σε στοιχεία ενός κειμένου με άλλα κείμενα. Στον κινηματογράφο η διακειμενικότητα παρατηρείται όταν το σενάριο ή η σκηνοθεσία της ταινίας παραπέμπει με άμεσες ή έμμεσες αναφορές σε άλλα έργα τέχνης. Τα έργα αυτά μπορεί να είναι κινηματογραφικά, ζωγραφικά, έργα λογοτεχνίας και ποίησης ή μουσικά έργα. Μέσω της διακειμενικότητας, ο κινηματογράφος φέρνει στο παρόν παλαιότερα έργα και δημιουργεί συνδέσεις ανάμεσα στο καλλιτεχνικό παρόν και παρελθόν. Τρεις ταινίες στις οποίες υπάρχει έντονο το στοιχείο της διακειμενικότητας και καθορίζει τον χαρακτήρα τους είναι το «The Dreamers» του Bernardo Bertolucci, το «Paterson» του Jim Jarmusch και το «Melancholia» Lars Von Trier.
The Dreamers
Ο Bernardo Bertolucci το 2003 άνοιξε ένα παράθυρο προς τον Μάη του ’68 μέσα από την ταινία του «The Dreamers» με πρωταγωνιστές την Eva Green, τον Louis Garrel και τον Michael Pitt. Η ιστορία διαδραματίζεται στο Παρίσι λίγο πριν τα γεγονότα του 1968 όπου ένας Αμερικανός φοιτητής μετακομίζει για σπουδές στην πόλη και γνωρίζει δύο εκκεντρικούς φοιτητές, δίδυμα αδέλφια που τον προσκαλούν να συγκατοικήσει μαζί τους όσο λείπουν οι γονείς τους. Η σχέση ανάμεσα στους τρεις φοιτητές οδηγείται σε ένα ερωτικό τρίγωνο που θέτει πολλά ερωτήματα για τις ανθρώπινες σχέσεις. Κατά την διάρκεια της ταινίας, τα δύο αδέλφια ως συνεφίλ άτομα που ενδιαφέρονται για την τέχνη κάνουν συχνές αναφορές σε ταινίες του κλασσικού κινηματογράφου τις οποίες πολλές φορές προσπαθούν να αναπαραστήσουν στην πραγματική τους ζωή. Μερικές από τις ταινίες στις οποίες γίνονται έντονες αναφορές είναι το Scarface (1932), το Der Blaue Engel (1930) και το Top Hat (1935). Οι πρωταγωνιστές βλέπουν με έναν ιδεαλιστικό τρόπο το παρελθόν πιστεύοντας ότι η αλήθεια βρίσκεται σε αυτό και επιλέγουν την τέχνη και την κουλτούρα ως τις βασικές αξίες της ζωής τους. Με αυτό τον τρόπο ο σκηνοθέτης δείχνει ένα κομμάτι της κοινωνικοπολιτικής κατάστασης στην Γαλλία εκείνη την περίοδο.
Η λίστα με τις ταινίες του κλασικού κινηματογράφου που αναφέρονται στο The Dreamers είναι μεγάλη. Σημαντικό είναι να σημειωθούν το «Band of outsiders» (1964) του Jean-Luc Godard με την χαρακτηριστική σκηνή όπου οι τρεις πρωταγωνιστές προσπαθούν να διασχίσουν τρέχοντας το Λούβρο. Αντίστοιχα, η σκηνή επαναλαμβάνεται από τον Bertolucci σαν φόρος τιμής στο γαλλικό New Wave κινηματογράφο της δεκαετίας του ’60. Τρεις ακόμα ταινίες του Godard (Pierrot le fou, La chinoise, Breathless), το εμβληματικό «Persona» (1966) του Ingmar Bergman και το «L’age d’Or» από το 1930 του σκηνοθέτη Luis Bunuel επίσης εμφανίζονται μέσα από τα λόγια των πρωταγωνιστών της ταινίας.
Paterson
Ο Jim Jarmusch το 2016 δημιούργησε μία δυνατή σύνδεση ανάμεσα στον κινηματογράφο και την ποίηση με την ταινία του «Paterson» στην οποία πρωταγωνιστεί ο Adam Driver. Η ταινία περιγράφει την ζωή του Paterson, ενός οδηγού λεωφορείου ο οποίος ζει με την σύζυγό του Laura στην μικρή πόλη Paterson του New Jersey. Η ταινία παρουσιάζει μία εβδομάδα στη ζωή του πρωταγωνιστή ο οποίος γράφει καθημερινά ποίηση, περιγραφική και ρεαλιστική. Αναπαριστά στα ποιήματά του τις καθημερινές σκηνές της ζωής που παρατηρεί με προσοχή σχεδόν τελετουργικά και προσπαθεί να δώσει νόημα σε ότι βλέπει γύρω του. Με είδωλό του τον ποιητή William Carlos Williams, ο Paterson προσπαθεί να κάνει μία προσωπική ανάγνωση της ζωής του μέσω της ποίησης που γράφει. Στοχεύει σε μία νοηματοδότηση της ύπαρξής του η οποία συνίσταται από μία βαρετή και ήσυχη εργασία όπως παρουσιάζεται από τον σκηνοθέτη, από την συγκατοίκηση του με την δημιουργική Laura και την ανάγνωση ποιημάτων άλλων ποιητών τα οποία τον συντροφεύουν. Αυτό που κάνει τον χαρακτήρα του να ξεχωρίζει και την ταινία ενδιαφέρουσα είναι ότι δεν υπάρχει η αναμενόμενη καλλιτεχνική φιλοδοξία παρά την προτροπή της συζύγου του. Αντιθέτως, ο Paterson δεν έχει καμία προσδοκία για την ποίηση του, την γράφει για τον εαυτό του και αυτό του είναι αρκετό.
Η ταινία λειτουργεί σαν μία χαραμάδα που μας αφήνει να διεισδύσουμε στην καθημερινότητα του ζευγαριού για μία εβδομάδα. Ο σκηνοθέτης μας βάζει στην θέση του παρατηρητή με τον ίδιο τρόπο που τοποθετεί και τον πρωταγωνιστή του στην θέση του παρατηρητή-ποιητή. Το στοιχείο της διακειμενικότητας εισάγεται μέσω του ποιητή William Carlos Williams (1883-1963) ο οποίος έγραψε το επικό ποίημα «Paterson» από 1946 έως το 1958. Το συνολικό κείμενο αποτελείται από πέντε βιβλία και είναι μια προσπάθεια του Williams να παρουσιάσει την προσωπική του εικόνα για την Αμερική. Υπάρχει έντονος συσχετισμός ανάμεσα στο ποίημα και το «Wasteland» T.S. Eliot εξαιτίας της θεματικής και της δομής του. Η ταινία «Paterson» μπορεί να θεωρηθεί κινηματογραφικό έργο ή ένα έργο φόρος τιμής στην τέχνη της ποίησης. Σε καμία περίπτωση δεν εξισώνεται η αξία της ανάγνωσης του πρωτότυπου ποιήματος με την ταινία αλλά είναι ενδιαφέρον πώς ο Jim Jarmusch κατάφερε να μεταφέρει την αίσθηση του να διαβάζει κανείς ένα ρεαλιστικό ποίημα όπου η καθημερινή ζωή βρίσκεται σε πρώτο πλάνο στον κινηματογράφο.
Melancholia
Ο Lars Von Trier το 2011 παρουσίασε την ταινία του «Melancholia». Πρωταγωνίστριες της ταινίας η Kirsten Dunst και η Charlotte Gainsbourg, δύο αδελφές που έρχονται αντιμέτωπες με την καταστροφή του κόσμου. Πρωταγωνίστρια της ταινίας είναι η Kirsten Dunst η οποία υποδύεται μία γυναίκα με σοβαρή περίπτωση κατάθλιψης που αδυνατεί να βγει από την κατάστασή της παρά της προσπάθειες της αδελφής της. Ο Trier παρουσιάζει με ευρηματικό και πολύ στοχευμένο τρόπο την συγκεκριμένη ασθένεια τοποθετώντας τους χαρακτήρες του σε μία κατάσταση κρίσης. Ο κόσμος πρόκειται να καταστραφεί εξαιτίας ενός μετεωρίτη ο οποίος πλησιάζει την Γη. Η στάση των δύο αδελφών στην επικείμενη καταστροφή και τον αναπόφευκτο θάνατό τους σκιαγραφεί την ψυχική τους κατάσταση και αναπαριστά την κατάθλιψη μέσω της αντιμετώπισης του χαρακτήρα της Dunst σε αντιπαράθεση με την αντίδραση της αδελφής της.
Το στοιχείο διακειμενικότητας σε αυτή την ταινία είναι η αναφορά στον πίνακα «Ophelia» του Βρετανού ζωγράφου Sir John Everett Millais. Το έργο δημιουργήθηκε ανάμεσα στο 1851 και το 1852. Ο πίνακας αναπαριστά ρεαλιστικά την Ophelia να τραγουδά παρασυρμένη από το ρεύμα του ποταμιού, λίγες στιγμές πριν τον θάνατό της. Η Ophelia, χαρακτήρας στο έργο Hamlet του William Shakespeare, είχε μία δραματική ιστορία η οποία την οδήγησε στην κατάθλιψη και το τραγικό της τέλος. Ο Shakespeare άφησε ανοιχτή στο κοινό του την αιτιολόγηση του θανάτου της καθώς θα μπορούσε να θεωρηθεί και ατύχημα. Με τον ίδιο τρόπο ο Trier βάζει την πρωταγωνίστρια η οποία υποφέρει από κατάθλιψη σε μία θέση όπου δεν πρέπει η ίδια να επιλέξει ανάμεσα στη ζωή και τον θάνατο, η μοίρα της είναι προκαθορισμένη από εξωτερικούς παράγοντες. Έτσι, υπάρχει μία δυνατή σύνδεση ανάμεσα στην πρωταγωνίστρια της ταινίας και την Οφήλια του Shakespeare με σημείο αναφοράς τον πίνακα του Millais. Ο Trier εισάγει αυτή τη νοηματική σύνδεση στο έργο του στο πρώτο πλάνο της ταινίας όπου η Kirsten Dunst παρουσιάζεται ως μία άλλη Ophelia ξαπλωμένη στο νερό, περιτριγυρισμένη από λουλούδια και βυθισμένη στην μελαγχολία της.
Κείμενο: Αφροδίτη Αυγέρου (Lavart)
Πηγές: https://www.lexigram.gr/lex/enni/διακειμενικότητα, https://mubi.com/lists/film-references-from-the-dreamers
