Azulejos: τα πολύχρωμα πλακάκια της Πορτογαλίας

Στην άλλη άκρη της Ευρώπης, δυτικά, σε μία πανέμορφη, ζεστή και βρεγμένη από την υγρασία του Ατλαντικού χώρα, τα πολύχρωμα πλακάκια στους τοίχους σε μαγεύουν. Πάμε ένα ταξίδι στα, στολισμένα με Azulejos, σοκάκια της λαμπερής Πορτογαλίας.

Μήτηρ θαλασσοπόρων κατακτητών (αμφιλεγόμενων στις μέρες μας), γενέτειρα των 70 προσωπικοτήτων του Φερνάντο Πεσσόα, ηττημένη στο Euro 2004, παρεξηγημένη ως «τάχα όμοια» με την Ισπανία. H Πορτογαλία είναι αυτά και χιλιάδες ακόμα πράγματα που την χαρακτηρίζουν και ξεδιπλώνουν τα φύλλα της ιστορίας της. Με ένα κεφάλαιο της ιστορικής αισθητικής, κυρίως της κεντρικής Πορτογαλίας, θα ασχοληθούμε σήμερα και δεν είναι άλλο από τα Azulejos.

Σεργιανίζοντας στις γειτονιές της προικισμένης Λισαβόνας, με την αγωνία του περιπλανητή για το τι «παραμονεύει» να τον εκπλήξει στην επόμενη γωνία, ένα από τα πρώτα πράγματα στα οποία πέφτει το μάτι σου είναι οι όψεις των κτιρίων που είναι χτισμένα στους λόφους της, τα οποία σκαρφαλώνουν ως το κάθε Μiradouro της πόλης (η Λισαβόνα έχει 30 Miradouros, δηλαδή σημεία με θέα όπου κανείς μπορεί να απολαύσει με διαφορετική προοπτική τη θέα της πόλης από ψηλά). Τα κτίρια, λοιπόν, αρκετά τετραγωνισμένα, μοιάζουν διαφορετικά, έχουν διάφορα χρώματα, χωρίς να μπορεί να αντιληφθεί κανείς από μακριά την υφή ή το λεπτομερές σχέδιο, παρά μόνο το πόσο ελκυστικά είναι.

Όσο μικραίνει η απόσταση από το κτίριο, καθώς η περιέργεια τραβά τον ταξιδιώτη προς τα ‘κει, η εικόνα ξεθολώνει και αποκαλύπτεται η φύση του, φτιαγμένη από εκατοντάδες τετράγωνα πλακάκια, βαμμένα με πανέμορφα, λεπτομερή σχέδια, τα Azulejos. Όσο περνούν οι ώρες διαμονής του στην Πορτογαλία, συνειδητοποιεί ότι τα Azulejos, πέρα από τις εξωτερικές επιφάνειες των κτιρίων, κοσμούν εσωτερικούς χώρους, δημόσια μέρη και σταθμούς, αντικαθιστούν την «βαρετή» σήμανση οδών και αριθμών κ.λπ. Εκτός από τον διακοσμητικό τους ρόλο, τα Azulejos βοηθούν στο να κρατηθούν τα κτίρια δροσερά κατά τους καλοκαιρινούς μήνες και τα προστατεύουν από την υγρασία και τα άλατα του Ατλαντικού ωκεανού!

Τα Azulejos (Αζουλέζους), οι τετράγωνες διακοσμητικές γυαλισμένες ψηφίδες, το υλικό και η τέχνη των οποίων έχει προέλευση από την Ασία, μέσω της αφρικανικής οδού, έφτασαν στην πρωτεύουσα της, λουσμένης από τον Ατλαντικό, Πορτογαλίας. Η λέξη Azulejo έχει τις ρίζες της στην αραβική λέξη «azzulayj», που σημαίνει «γυαλισμένη πέτρα», και οι Μαυριτανοί ήταν εκείνοι που κατά την διάρκεια των κατακτήσεών τους, τον 15^ο αιώνα, έφεραν τον όρο στην Ιβηρική χερσόνησο. Από τις χώρες που «πέρασαν», και στις οποίες συνέχισε να έχει επιρροή το Ισλάμ, τα πλακάκια δεν εμφανίζουν ανθρωπομορφικές φιγούρες, καθώς η θρησκεία των μουσουλμάνων απαγορεύει τη χρήση εικόνων, αλλά δημιουργούν γεωμετρικά σχήματα και λουλούδια, όπως τα πλακάκια στη Σεβίλλη, μία πολύ βαθιά επηρεασμένη από την αραβική κουλτούρα πόλη.

Στην Πορτογαλία, τα πλακάκια κατέλαβαν τις κενές επιφάνειες, απομεινάρια της Γοτθικής περιόδου. Χαρακτηριστικό των πορτογαλικών azulejos αποτελεί η διαφοροποίηση στις απεικονίσεις, καθώς, ξεφεύγοντας από την ισλαμική επιρροή πλέον, σχηματίζουν ιστορικά γεγονότα, θρησκευτικά πρόσωπα, εικόνες από την καθημερινότητα, τοπία και γενικότερα εκφάνσεις της ζωής των πορτογάλων. Η μοναδικότητά τους, σε μεγάλο βαθμό επίσης, έγκειται και στην επικράτηση των αντιθέσεων του μπλε άσπρου, που κάνουν τα θεόρατα σχέδια στους τοίχους να φαντάζουν πως είναι δημιουργήματα από στυλό. Σύμφωνα με τα στοιχεία, οι χρωματισμοί του μπλε και άσπρου είναι επηρεασμένοι από τον καιρό των Μεγάλων Ανακαλύψεων (15-18^οςαιώνας), και συγκεκριμένα τις πορσελάνινες δημιουργίες κατά την περίοδο της κινεζικής Δυναστείας των Μινγκ. Φυσικά, τα σχέδια και τα χρώματα δεν περιορίζονται και τα συναντά κανείς σε πολλούς συνδυασμούς.

Στο μεγαλύτερο ποσοστό, τουλάχιστον τα παλαιότερα, τα πλακάκια είναι φτιαγμένα στο χέρι από το κεραμίδι έως το φινίρισμα. Η αναγλυφότητα και τα σχέδια μπορούν να γίνουν με διάφορες τεχνικές, ενώ οι πολύ προσεκτικοί τεχνίτες κάνουν και τεστ ελέγχους στα πλακάκια τους για να διαπιστώσουν αν κατά το πλάσιμο και το ψήσιμό τους έχει θωρακιστεί αέρας στο εσωτερικό.

Από τον 18^ο αιώνα η Πορτογαλία έχει κατοχυρώσει τον τίτλο για την μεγαλύτερη παραγωγή και ποικιλία χρήσεων σε γυαλισμένα, καλοφτιαγμένα πλακάκια. Βέβαια, φαίνεται να υπήρξε μία απώλεια ενδιαφέροντος για την τέχνη των Azulejos στις αρχές του 20ου αιώνα, καθώς θεωρούταν κάτι φθηνό. Εκείνο που επανάφερε στη “μόδα” το πλακάκι σε τοίχο, ήταν η απόφαση των κατασκευαστών του μετρό της Λισαβόνας να τοποθετήσουν πλακάκια στους εσωτερικούς τοίχους ως μία λύση για καλαίσθητη, φθηνή διακόσμηση που θα έκανε τους πολίτες να μην συνειδητοποιούν ότι βρίσκονται στο αφιλόξενο υπέδαφος.

Τα Azulejos είναι πλέον από τα κύρια χαρακτηριστικά της Λισαβόνας και ατραξιόν για όσους επισκέπτονται την πόλη, αλλά κοσμούν και περιοχές εκτός της πρωτεύουσας, μικρές πόλεις όπως το πανέμορφο Aveiro, και μπορεί κανείς να τα δει και στο πιο μικρό χωριό. Βέβαια, με σκοπό να τιμήσουν και να διατηρήσουν την κληρονομιά αυτού του έργου που απολαμβάνει κάθε ξένος και κάθε Πορτογάλος, δημιουργήθηκε το Εθνικό Μουσείο των Azulejos, το οποίο στεγάζεται σε ένα μοναστηριακό κτήριο του 16ου αιώνα. Στον χώρο αυτό μπορεί κανείς να αντικρίσει τα Azulejos σε όλες τις μορφές, συλλογές, υφές, χρώματα που μπορεί να φανταστεί.

Αξιοσημείωτο είναι πως η διασημότητά τους οδηγεί πολλούς φιλοκερδείς να ξεκολλούν και να κλέβουν πλακάκια από τοίχους με σκοπό να τα πουλήσουν ως, πολυπόθητα για τους τουρίστες, σουβενίρ σε τιμές απίστευτα χαμηλές, με το τραγικό, όμως, κόστος της καταπάτησης και της καταστροφής του ίδιου του έργου που τα καθιστά δημοφιλή.