Οι ταινίες αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας μας. Εξαιρώντας τον παράγοντα της προτίμησης, ο κινηματογράφος προσφέρει μια προσομοίωση του φυσικού κόσμου σε ψηφιακό, μέσω τεχνικών και συνδέσεων των επιμέρους στοιχείων και ιστοριών, που συνοψίζονται σε μια νοητή γραμμή που αποκαλούμε ‘’νόημα’’ ή μήνυμα της ‘’ταινίας’’.
Αν ξεκινούσαμε αντίστροφα την αποκωδικοποίηση της πολύπλευρης τέχνης θα ρωτούσαμε… Ποια είναι η πρώτη εντύπωση μετά τη προβολή μιας ταινίας; Πιθανότατα το μήνυμα που μας άφησε. Σπεύδοντας όμως στην κριτική του έργου, αψηφήσαμε πολλάκις τους λόγους που μας οδήγησαν στην ταύτιση, την αμφιβολία ή την αποδοκιμασία του. Στη κριτική μιας ονλάιν φόρμουλας που η συμμόρφωση κάνει πολύ καλά τη δουλειά της, στην επίγευση του έργου την επομένη, στην νύξη σε κάποια συζήτηση με ένα φίλο. Κάθε τέχνη έχει τη φιλοσοφία της. Και η αγάπη για το κινηματογράφο ως σεβαστό προϊόν της, μας δίνει το δικαίωμα να εκφέρουμε την δική μας αντιληπτικότητα επί τούτου.
Τι το σπουδαίο έχει o κινηματογράφος;
Πως ένα τεχνικό μέσο επιτυγχάνει να ενεργοποιήσει την ενσυναίσθηση, να εντείνει την αγωνία, τη συναισθηματική ταύτιση, την διέγερση από τη δράση του ήρωα από τον καναπέ μας, ενώ παράλληλα δίνει το περιθώριο να διαμορφώσουμε τη δική μας γνώμη για τους χαρακτήρες και τα καθέκαστα; Πως εκφέρουμε ολοκληρωμένη άποψη για μια αφήγηση που εκτυλίσσεται σε κινηματογραφικό χρόνο μιάμισης ώρας, κνώδαλο της κλίμακας του πραγματικού χρόνου;
Στις τόσες διαφορετικές απαντήσεις που γεννά το κεφάλι μας, το εντυπωσιακό με το κινηματογράφο είναι ότι καμία δεν είναι λάθος.
Γιατί αυτό που συνιστά τον κινηματογράφο τέχνη, είναι ακριβώς ότι ο καθένας μας αντιλαμβάνεται διαφορετικά αυτό που βλέπει.
Κάτι που δεν αποκλείει από την φύση της ανθρώπινης αντίληψης σαν γνωστικό σύστημα. Συγκεκριμένα, η εμπειρία μας με τον κόσμο είναι μια σχέση.
Η υποκειμενική πραγματικότητα συμπεριλαμβανομένων των σκέψεων, συναισθημάτων και της φυσικής κατάστασης, αλληλεπιδρά με την ‘’αντικειμενική’’ πραγματικότητα του εξωτερικού περιβάλλοντος. Και εκεί αρχίζουν όλα.
Στον φυσικό κόσμο, η επαφή μας με ένα οπτικό ερέθισμα συνεργατικά με την προσοχή, οδηγεί στη κωδικοποίηση και ταξινόμηση της πληροφορίας, εμπλουτίζοντας ή εξελίσσοντας το ήδη υπάρχον εμπειρικό μας πλαίσιο. Από την αίσθηση (φωτεινό σημείο στον ορίζοντα),περνούμε στην αντίληψη (άστρο) από τη στιγμή που θα αναγνωρίσουμε το αντικείμενο θέασης.
Στην πολυπλοκότητα του κόσμου που μας ωθεί σε θαυμασμό ή ματαιοδοξία, κάνουμε συνειρμικές συνδέσεις διαρκώς μεταξύ γεγονότων συνθηκών και πλαισίων σχεδόν ασυναίσθητα. Και βρισκόμαστε σε μια υστερόχρονη αποτίμηση ή μια πιο γρήγορη επεξεργασία της επικείμενης συμπεριφοράς χάριν της μνήμης, όταν έχουμε βρεθεί σε αντίστοιχη θέση στο παρελθόν,αξιοποιώντας το ‘’νόμο του αποτελέσματος’’[i].
Πως συνδέεται η αντίληψη όμως με τον κινηματογράφο;
Η Frith (1975) μίλησε για την ευαισθησία του οργανισμού μας στην οργάνωση. Θα ήταν αδύνατο να κατανοήσουμε τον ψηφιακό κόσμο, αν δεν τον εξετάζαμε υπό το πρίσμα της αντίληψης του φυσικού κόσμου. Σαφέστερα, στην υποκειμενικότητα της κινηματογραφικής θέασης υπάρχει σαφή οργάνωση κατασκευής.Υπολογίζεται πως μια απλή ταινία μη-επιστημονικής φαντασίας συντίθεται από 1.000 διαφορετικά πλάνα, συνδεόμενα με μοντάζ μεταξύ τους, προκειμένου να αποδοθεί η σεναριακή αφήγηση,ή στη καθομιλουμένη, ‘’υπόθεση’’.
Το τεχνικό κομμάτι, με συνέπεια πάντα στις αρχές που διέπουν τη κινηματογραφική κατασκευή, αποδίδει τεχνηέντως με τις κατάλληλες συνδέσεις στοιχείων, ιστοριών, χειρίζοντας τους χαρακτήρες χωροχρονικά στο πλαίσιο αναφοράς, το νόημα και το σκοπό που θέλει να αποδώσει ο ίδιος ο δημιουργός.Αποτέλεσμα της χρονοβόρας αυτής επεξεργασίας είναι η απόδοση της ιστορίας και η διέγερση του θεατή σε ελάχιστο πραγματικό χρόνο ως μια ενιαία αφήγηση. Η επιτυχία; Πως όλα τα διαφορετικά μέρη της ταινίας (πλάνα, χαρακτήρες, μοντάζ) ενσωματώνονται σε ένα γεγονός με νόημα τόσο διακριτικά που ξεφεύγουν από την παρατήρηση μας οι τεχνικές που χρησιμοποιήθηκαν. Οι σπουδές κινηματογράφου λοιπόν, βασίστηκαν στη δομή λειτουργία της αντίληψης μας.
Μέσα από μελέτη του αντιληπτικού μας ορίου[ii], τις προϋποθέσεις κάτω από τις οποίες ξεφεύγουν ερεθίσματα και κινήσεις από την προσοχή μας, κατασκευάστηκαν τα μέσα που συνθέτουν στοιχεία πριν προλάβει ο οργανισμός μας να εντοπίσει την ασυνέχεια τους, δίνοντάς μια ενιαία ψηφιακή αφήγηση εύρους μιάμισης κατά μ.ο ώρας. Εξάλλου μια από τις αρχές που διέπει το κινηματογράφο είναι η Συνέχεια (continuity)[iii] αναφορικά με το χρόνο, το χώρο, την αφήγηση, την κατεύθυνση. Για παράδειγμα, μια γυναίκα που ενώ μιλούσε στο πρώτο πλάνο άναψε ένα τσιγάρο, στο 3ο πλάνο της ίδιας σκηνής (διαρκεί δευτ/λεπτα) θα πρέπει να κρατά το τσιγάρο μισοτελειωμένο για να μην εντοπισθεί το σφάλμα ή η ασυνέχεια της επεξεργασίας.
Πως συνδέεται λοιπόν η αντίληψη του φυσικού κόσμου με τις αφηγήσεις ζωής και αντίστοιχα του ψηφιακού κόσμου με μια τεχνητή (αφήγηση);
Παίρνοντας ως τεκμήριο της οργάνωσης που διέπει τη σκέψη μας τη γλώσσα και δεδομένο ότι η αντίληψη παράγει σκέψη που λεκτικοποιείται, κάνουμε τον παρακάτω συλλογισμό: Κάθε λέξη είναι κομμάτι ενός αναφορικού συστήματος. Για να εκφράσουμε μια σκέψη, τοποθετούμε λέξεις σε μια πρόταση. Για να ερμηνεύσουμε όμως μια πρόταση, αποκωδικοποιούμε τα στοιχεία της ως ανεξάρτητα σύμβολα και συνδυαστικά μεταξύ τους. Κάνοντας πάλι συνδέσεις. Αντίστοιχα και ένα κινηματογραφικό έργο είναι ένα όλον που αποτελείται από μέρη (πλάνα) τα οποία συνδυάζονται αριστοτεχνικά μεταξύ τους και οι συνδέσεις μεταξύ των στοιχείων που διέπουν το κάθε πλάνο, οδηγούν στο νόημα, απόρροια της οργάνωσης.
Ένα επιπλέον μείζονος σημασίας κομμάτι της κινηματογραφικής τεχνικής είναι η απόδοση της υποκειμενικής και αντικειμενικής οπτικής της ιστορίας. Κάνουμε λόγο, αναλυτικότερα για τη σημαντικότητα της θέσης των αντικειμένων στο χώρο. Κάτι που σε αντιδιαστολή από το τοπίο που εγχαράζεται στα μάτια μας κατά τη βόλτα μας στο πάρκο, το κινηματογραφικό μας ταξίδι επιτυγχάνει με το χειρισμό της κάμερας.
Όπως ακριβώς η απόσταση μας από ένα αντικείμενο αλλάζει το μέγεθος του ειδώλου που αποτυπώνεται μπροστά μας, έτσι και η κάμερα εξυπηρετεί σε ένα κοντινό πλάνο να δούμε μέσα από τα μάτια του αφηγητή, ή να επιλέξει ο σκηνοθέτης για εμάς το που θα εστιάσουμε τη προσοχή μας. Εξάλλου η πραγματικότητα έχει μια αντικειμενική όψη, μα η διάθεση μας μεταβάλλεται από την οπτική που επιλέγουμε να την επεξεργαστούμε. Σωστά;Μέσα από την οπτική εμπειρία που δεσμεύει την προσοχή μας βλέπουμε από τα μάτια ενός άλλου χαρακτήρα, βιώνοντας τα συναισθήματα της αγωνίας, τις αμφιθυμικές του εκρήξεις να εκτυλίσσονται κλιμακωτά ή απότομα μαζί του από το καναπέ μας.
Μια ιδιαίτερη περίπτωση σωματικής αδράνειας, εν ενεργεία ψυχικής δραστηριότητας, κάτι που στο κινηματογράφο ορολογείται ως «immersion».
Πόσες φορές άλλωστε αγχωθήκαμε για την έκβαση μιας ιστορίας;
Βιώσαμε την αντιπάθεια για τον ‘’εχθρό’’ του πρωταγωνιστή ή την συμπάθεια για τον φίλο του; Ενώ παράλληλα, όπως και στα μυθιστορήματα τα περιγραφικά πλάνα, οι διάλογοι, το χιούμορ που λειτουργούν ως επιβραδυντικά στοιχεία στην οπτικοποίηση του μυθιστορήματος όπως απεικονίζεται στην οθόνη μας, μας άφησαν το περιθώριο να ενοποιήσουμε τις πληροφορίες και να γίνουμε από τα δικά μας μάτια, κριτές της αφήγησης, αποδίδοντας το δικό μας, αυτή τη φορά, νόημα. Προκειμένου όμως να παραμείνουμε με τη σειρά μας στο κεντρικό νόημα του άρθρου, θα αποφύγουμε την ανάλυση περαιτέρω τεχνικών όρων.
Πριν γίνουμε αδηφάγοι κριτικοί για κάθε έργο που κληθήκαμε να παρακολουθήσουμε, ας ρωτήσουμε τον διπλανό μας. Και ας αναρωτηθούμε όλοι μαζί, τι είναι αυτό που μας ωθεί να παρακολουθήσουμε τη συγκεκριμένη ταινία, στο συγκεκριμένο χρόνο.
Ψυχαγωγία; Ενημέρωση; Ανάγκη συναισθηματικής ταύτισης σε μια περίοδο ευαλωτότητας; Περιέργεια; Εφέ; Μουσική; Γιατί αυτό είναι το ωραίο με τη τέχνη. Με όσες διαφωνίες και αν έρθουμε αντιμέτωποι δε θα υπάρξει σωστή απάντηση.Και εκεί θα είναι το δικό μας νόημα.
Ο τρόπος που αντιλαμβάνεται ο καθένας το κινηματογραφικό έργο θα είναι μοναδικός αντιστοίχως τη μοναδικότητας μας ως φύση ανθρώπινη. Καθένας θα εστιάσει σε μικρές λεπτομέρειες ή στη δική του οπτική στο κεντρικό νόημα, διαγράφοντας το δικό του στίγμα, πιθανότατα εκείνο που χρειαζόταν. Ένας χαλαρός σύνδεσμος αντικειμενικής αξιολόγησης τεχνικών κομματιών και υποκειμενικής ταυτόχρονα, τη στιγμή που μας ακούμπησε πλαισιώνοντας το ήδη υπάρχον εμπειρικό και νοητικό μας πλαίσιο.
Πόσο δύσκολο και ρισκοφόρο άραγε είναι μια οπτικοακουστική αφήγηση, απευθυνόμενη σε ευρύ κοινό που η κάθε μονάδα του έχει διαφορετική αντιληπτική και ευάλωτα σημεία να πετύχει σε ένα ποιοτικό βαθμό την διέγερση ή ταύτιση αυτή; Και αυτό είναι το εντυπωσιακό μάλλον για εμένα.
Το περιθώριο συμφωνίας ή διαφωνίας. Γιατί στην αντικειμενικότητα της τεχνικής, η συναισθηματική διέγερση ως αποτέλεσμα, δεν τετραγωνοποιείται βάσει κριτηρίων. Και επειδή στη τόση διαφορετικότητα αντιληπτικής θέασης, θα βρούμε πάντα μια κοινή γραμμή να ταυτιστούμε. Πως ; Συνδέσεις.
Κείμενο: Μαρίνα Κυβελέα (Lavart)
[i] Νόμος του αποτελέσματος (law of effect): Θεωρία του Thorndike που θέτει πως μια αντίδραση που εμφανίζεται λίγο πριν από ένα θετικό αποτέλεσμα έχει την τάση να εμφανίζεται και πάλι σε μελλοντικές παρόμοιες καταστάσεις.
[ii] Αντιληπτικό όριο : η ενέργεια που απαιτείται για να αντιληφθούμε ένα ερέθισμα.
[iii] Συνέχεια (Continuity) : Στο κινηματογράφο πρόκειται για τη συνέπεια μεταξύ χωρικών, χρονικών στοιχείων και αντικειμένου που διέπεται ανάμεσα στα πλάνα που συγκροτούν μια σκηνή.
Πηγές : Kawin F.B :How movies work (βιβλίο), Levis D & Baker L.: Bridging views in cinema: a review of the art and science of view integration. (review)
