Με ποιόν τρόπο σκέψης τα παιδιά θα νιώθουν και θα βρίσκονται πραγματικά πιο κοντά στη φύση;
Με τον όρο ανιμισμός, στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες, εννοείται ο τρόπος θέασης του κόσμου, των αντικειμένων που υπάρχουν σε αυτόν και των μεταξύ τους σχέσεων με έναν συγκεκριμένο τρόπο, διαφορετικό από τον συνηθισμένο. Ο άνθρωπος που ζει σε μία ανιμιστική πραγματικότητα αποδίδει συνείδηση σε πολλές άλλες οντότητες εκτός του ανθρώπου, όπως τα ζώα, τα φυτά, τα διάφορα στοιχεία της φύσης κ.λπ. (πηγή 1).
Η αγγλική λέξη animism (ελ. ανιμισμός) προέρχεται από τα λατινικά, καθώς anima σημαίνει ψυχή. Ο ανιμισμός βρίσκεται πολύ κοντά εννοιολογικά στον ανθρωπομορφισμό, καθώς αποδίδοντας ψυχισμό και σε άλλες υπάρξεις του σύμπαντος, δημιουργείται ένα καθρέφτισμα του πνευματικού κόσμου του ανθρώπου σε αυτά (πηγή: Oxford Languages).
Η ανιμιστική προοπτική του κόσμου συναντάται σε πολλές θρησκείες και πεποιθήσεις ανά τον κόσμο (πηγή https://www.anthroencyclopedia.com/). Ο ιστορικός Yuval Noah Harari στο βιβλίο του «Sapiens» γράφει πως για τους ανιμιστές δεν υπάρχουν φραγμοί ανάμεσα στους ανθρώπους και τα υπόλοιπα όντα. Συγκεκριμένα, όπως αναφέρει: «Οι μη ανθρώπινες οντότητες δεν υπάρχουν απλώς για να καλύπτουν τις ανάγκες του ανθρώπου» (πηγή 1).
Η περίοδος του ανιμισμού του ανθρώπου
Ακόμη κι αν ένας ενήλικος άνθρωπος, ειδικά αν αναφερόμαστε στα πολιτισμικά πλαίσια του δυτικού κόσμου, δεν διακατέχεται από ανιμιστικές πεποιθήσεις, σε μία συγκεκριμένη φάση της ζωής του υπήρξε, αναμφισβήτητα, ανιμιστής. Η περίοδος της ανιμιστικής σκέψης τοποθετείται στις αρχές της ανάπτυξής του, από την ηλικία των δύο ετών έως και των εφτά, κατά προσέγγιση.
Σύμφωνα με την αναπτυξιακή θεωρία του Piaget (πηγή: https://www.simplypsychology.org/), το στάδιο αυτό ονομάζεται προλογικό στάδιο και κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου το παιδί ανακαλύπτει τον κόσμο μέσω των εμπειριών με τα αντικείμενα που έρχεται σε επαφή. Επίσης, κατανοεί τον εαυτό του, τις αντιδράσεις του ίδιου και τον άλλων ανθρώπων. Ωστόσο, αυτές τις ψυχικές ιδιότητες φαίνεται πως ο μικρός ανθρώπινος εγκέφαλος τις διευρύνει και σε άλλα αντικείμενα όπως πχ. μία κούκλα, ένα λούτρινο παιχνίδι, ένα δέντρο.
Φαίνεται, λοιπόν, πως όταν ο άνθρωπος σκέφτεται ανιμιστικά συνδέεται διαφορετικά με το σύμπαν, το περιβάλλον και ό,τι ενυπάρχει σε αυτό. Η θέση του homo sapiens δεν είναι ανώτερη από τις υπόλοιπες οντότητες. Επομένως, ο τρόπος που φέρεται ο ανιμιστής στο περιβάλλον του διέπεται από μεγαλύτερο σεβασμό, ενσυναίσθηση και προσπάθεια για διατήρηση της αρμονίας των διαφορετικών πραγμάτων που συνυπάρχουν στον χωροχρόνο.
Ο σύγχρονος διαχωρισμός του ανθρώπου έναντι της φύσης
Η διαρκής περιβαλλοντική κρίση που αντιμετωπίζει ο πλανήτης Γη αποδίδεται στις παρεμβάσεις του ανθρώπου της σύγχρονης κοινωνίας σε αυτόν. Η ανάπτυξη της σύγχρονης ανθρώπινης σκέψης μπορεί να μεταφραστεί υπό την οπτική του δυϊσμού που πρότεινε ο Καρτέσιος, σύμφωνα την οποία το σώμα και η ψυχή είναι διαφορετικά πράγματα, και ταυτόχρονα ο άνθρωπος διαχωρίζεται ως κάτι ξεχωριστό μέσα στη φύση.
Αυτό φαίνεται και από τον τρόπο που χρησιμοποιούμε την γλώσσα όταν αναφερόμαστε στη σχέση ανθρώπου και περιβάλλοντος. Αναλυτικά, ό,τι σχετίζεται με την ανθρώπινη επιρροή δεν προέρχεται «από τη φύση», ενώ σε οτιδήποτε δεν έχει παρέμβει ο άνθρωπος χαρακτηρίζεται «φυσικό» (πηγή 4).
Η έννοια της επανασύνδεσης με την φύση αποτελεί κεντρικό πυρήνα του σχεδιασμού της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Βέβαια, ο δυιαχωρισμός μεταξύ ανθρώπου και περιβάλλοντος δημιουργεί μία συνθήκη που δεν επιτρέπει την ολιστική επανασύνδεση με την φύση. Πίσω από τα γυαλιά του διαχωρισμού αυτού, ακόμα και οι βιωματικές εμπειρίες στο περιβάλλον εκλαμβάνονται διαφορετικά. Αυτό συμβαίνει διότι η περιβαλλοντική συνθήκη βιώνεται ως κάτι που εναλλάσσεται διαρκώς και προσφέρει ερεθίσματα προς χρήση από τον ίδιο τον άνθρωπο (πηγή 3).
Ανιμιστική οπτική και διαμόρφωση της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης
Η ανιμιστική οπτική της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης που προτείνεται δεν συνεπάγεται με την αναγνώριση συναισθήματος και ψυχισμού σε άψυχα αντικείμενα. Όμως, κάνει λόγο για την διαφοροποίηση της εμπειρίας του κόσμου, με την σωματική αλληλεπίδραση να μεταφράζεται ως συναίσθημα, σκέψη, αίσθηση και διαίσθηση ( πηγή 3).
Οι ανιμιστές δεν αντιμετωπίζουν τους ανθρώπους ως την κύρια και οριστική μορφή προσώπων ή σχέσεων. Αντ ‘αυτού, οι άνθρωποι είναι ως ένα είδος προσώπου μεταξύ των πολλών.
– Harvey G (2019) Animism and ecology: Participating in the world community.
Μία βιωματική εκπαίδευση σχεδιασμένη πάνω στις αρχές του ανιμισμού παρέχει τα εργαλεία ώστε να πάψει να υπάρχει ο διαχωρισμός της φύσης και του πολιτισμού (των «ανθρώπων» και των «υπολοίπων»). Επιπλέον, θέτει ηθικά ερωτήματα που αφορούν τις σχέσεις μεταξύ όλων των όντων του περιβάλλοντος. Για παράδειγμα μπορούμε να κατανοήσουμε την κατανάλωση ως τον ορισμό μία σχέσης, μεταξύ όντων, με ηθικές προεκτάσεις (πηγή 2).
Στην εμπειρία του επαναπροσδιορισμού της σχέσης του ατόμου με την φύση, είναι σημαντική η κριτική της παρούσας σχέσης του ατόμου με το περιβάλλον με χιούμορ που οδηγεί τελικά σε αισθήματα ταπεινότητας και ελπίδας. Η γλώσσα, επίσης, παίζει σημαντικό ρόλο, καθώς πίσω από τον τρόπο που περιγράφουμε τα πράγματα υποβόσκει η πραγματική μας άποψη. Για παράδειγμα, αντί για τη λέξη «σύνδεση» είναι πιο θεμιτό να χρησιμοποιείται η λέξη «σχέση», που εξισορροπεί τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά με εκείνα των υπόλοιπων ατόμων του περιβάλλοντος, υπονοώντας μία ισομερή αλληλεπίδραση (πηγή 4).
Βέβαια, ωφέλιμες είναι οι ασκήσεις ενσυνειδητότητας, με έμφαση στο σώμα και τις αισθήσεις μας ως όντα του φυσικού περιβάλλοντος. Η εξάσκηση του να στρέφεις την προσοχή σου σε αυτό το βίωμα επιφέρει ένα αίσθημα ένωσης με το περιβάλλον και οδηγεί σε μία αμφισβήτηση των χαρακτηριστικών της ανθρώπινης ταυτότητας που εκδηλώνονται έτσι ώστε να υποβιβάζονται τα υπόλοιπα, μη ανθρώπινα, άτομα του περιβάλλοντος (πηγή 4).
Η αλλοτρίωση από την ίδια την ανθρώπινη φύση μέσα στη σύγχρονη κοινωνία δυσκολεύει ακόμη περισσότερο το χτίσιμο της σχέσης του ανθρώπου με το περιβάλλον του. Τα παιδιά που μεγαλώνουν με τα νέα δεδομένα – κυρίως με την παρέμβαση των τεχνολογικών μέσων στις ανθρώπινες σχέσεις – έχουν πρώτα ν’ αντιμετωπίσουν το εμπόδιο της αποξένωσης από τον ίδιο τους τον εαυτό, για να φτάσουν στην αναδιαμόρφωση της σχέσης τους με το περιβάλλον. Έτσι, η ανιμιστική εκπαίδευση είναι σωστό να γίνεται ολιστικά στοχεύοντας τόσο στον αυτοπροσδιορισμό του ίδιου του παιδιού σαν μονάδα μέσα σε ένα πλαίσιο, στο πλαίσιο της «φύσης», αλλά και στον προσδιορισμό των σχέσεων του με όλα τα υπόλοιπα -ισάξια- μέλη του συνόλου.
Κείμενο: Ελένη Ζετσίδου (Lavart).
Πηγές:
1-Harari, Yuval Noah, (2011), Sapiens. Μια Σύντομη Ιστορία του Ανθρώπου (μτφ: Λαλιώτης, Μιχάλης), Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα
2-Harvey G (2019) Animism and ecology: Participating in the world community. The Ecological Citizen 3: 79–84.
3-Clarke, D. A. G. (2014) The potential of animism: experiential outdoor education in the ecological education paradigm. Pathways: Ontario Journal of Outdoor Education. 26(2), pp.13-17.
4-Campbell, R. B. F. (2016). Environmental education for nature connection: An animist arts-based exploration. Charlottetown, PE: University of Prince Edward Island.
Πηγές φωτογραφιών: Alison Scarpulla
