Ρίχνοντας φως σε ένα ξεχασμένο κεφάλαιο της ιστορίας της Αναγεννησιακής τέχνης
Το 2009, η μη κερδοσκοπική εταιρεία Advancing Women Artists (AWA) ξεκίνησε να διεξάγει μελέτες σχετικά με τη συμβολή των γυναικών στην Αναγεννησιακή τέχνη. «Ξεκίνησα να επισκέπτομαι ακόμη και αποθήκες μουσείων και σοφίτες ώστε να βρω έργα γυναικών», αναφέρει η Linda Falcone, επικεφαλής της ομάδας της AWA, «και αυτό είναι κάτι που δεν το έχει κάνει ποτέ κανείς. Κανείς ποτέ δεν αναρωτήθηκε, ‘μα πού είναι οι γυναίκες;’».
Από τότε, η οργάνωση έχει φέρει στο φως πάνω από 2,000 Αναγεννησιακά έργα τέχνης τα οποία σκονίζονταν σε ακατάλληλες συνθήκες – συνήθως σε αποθήκες μουσείων ή εκκλησίες, χρηματοδοτώντας παράλληλα την αποκατάσταση περίπου 70 έργων. Η AWA ιδρύθηκε από τη Jane Fortune, αμερικανικής καταγωγής και γνωστή για το φιλανθρωπικό της έργο, στην οποία οι ντόπιοι κάτοικοι της Φλωρεντίας είχαν δώσει το χαρακτηριστικό παρατσούκλι «Indiana Jane», που αντιπροσώπευε εύστοχα τις ικανότητές της να εντοπίζει έργα τέχνης και τις εκτενείς της γνώσεις σχετικά με αυτά.
Για αρκετούς αιώνες στην Ιταλία, ιδιαίτερα στην πορεία των Αναγεννησιακών χρόνων, οι γυναίκες δεν μπορούσαν να εισαχθούν σε Ακαδημίες ώστε να σπουδάσουν καλές τέχνες, με αποτέλεσμα ακόμη και τα ελάχιστα ονόματα των γυναικών καλλιτεχνών να σβηστούν στο πέρασμα της ιστορίας.
«Η Αναγέννηση ήταν μια ιδιαίτερα δυσμενής περίοδος για τις γυναίκες στην Ιταλία, καθώς δεν είχαν υπηκοότητα, δεν μπορούσαν να πραγματοποιήσουν οικονομικές συναλλαγές, δεν μπορούσαν να σπουδάσουν κάποια τέχνη ή ανατομία στον ίδιο χώρο με τους άντρες, γιατί πολύ απλά κάτι τέτοιο αντιμετωπιζόταν ως άσεμνο», σχολιάζει η Falcone.
Κι όμως, οι γυναίκες της εποχής της Αναγέννησης επέμειναν⋅ κάποιες Ιταλίδες κατάφεραν να σπουδάσουν και να μελετήσουν σε εργαστήρια των πατέρων τους, μία εκ των οποίων και η Artemisia Gentileschi, η κόρη του ζωγράφου του 17ου αιώνα, Orazio Gentileschi. Η AWA αποκατέστησε τον πίνακά της με τίτλο «Δαβίδ και Βηρσαβεέ», που παρέμενε κρυμμένος σε μία σοφίτα της Φλωρεντίας για πάνω από τρεις ολόκληρους αιώνες.
Από την οργάνωση αποκαταστάθηκε, επίσης, ένας πίνακας μήκους εξίμισι μέτρων, που απεικονίζει το Μυστικό Δείπνο και αποτελεί τη μοναδική απεικόνισή του από γυναίκα καλλιτέχνη που έχει ανακαλυφθεί μέχρι στιγμής. Η δημιουργός του, μία δομινικανή καλόγρια ονόματι Plautilla Nelli, έζησε το 16ο αιώνα και εργαζόταν στο εργαστήρι της μέσα στο μοναστήρι. «Η Nelli παρουσιάζει με πρωτότυπο τρόπο το Μυστικό Δείπνο, καθώς για πρώτη φορά βλέπουμε λαχανικά, φαγητά και κρασί πάνω στο τραπέζι» παρατηρεί η Falcone, «ενώ στο κάτω μέρος της ζωγραφιάς υπάρχει η επιγραφή ‘Προσευχηθείτε για τη ζωγράφο’».
Τα έργα της Nelli είχαν βραβευτεί το 16ο αιώνα, καθώς συνδέθηκαν αμέσως με τη θρησκεία και την πνευματικότητα⋅ ο ιστορικός τέχνης Giorgio Vasari, που έζησε την ίδια εποχή με τη δημιουργό, στην καρδιά της Αναγέννησης, γράφει χαρακτηριστικά πως η Nelli «θα είχε καταφέρει υπέροχα πράγματα εάν της επιτρεπόταν να σπουδάσει, να μελετήσει τα αντικείμενά της και να αφιερώσει τη ζωή της στην τέχνη, όπως οι άντρες». Η Elizabeth Wicks, κριτικός τέχνης και ειδική στην αποκατάσταση και συντήρηση αναγεννησιακών έργων τέχνης, απογοητευμένη αναφέρει πως «περίπου στα μέσα του 19ου αιώνα, οι καλλιτέχνιδες και τα έργα τους δεν αναφέρονται πλέον καθόλου και πουθενά. Και εάν κανείς δε γράφει πια για σένα, τότε σβήνεσαι και ξεθωριάζεις σιγά σιγά από την ιστορία».
Υπό την αιγίδα της AWA, η Wicks ασχολείται προς το παρόν με την αποκατάσταση δύο έργων τέχνης της Violante Ferroni, καλλιτέχνιδας του 18ου αιώνα για την οποία ελάχιστοι γνωρίζουν σήμερα. Γεννημένη το 1720, η Ferroni έζησε στη Φλωρεντία σε μία εποχή όπου πραγματοποιούνταν τεράστιες κοινωνιολογικές αλλαγές. «Οι γυναίκες με μορφωτικό υπόβαθρο ξεκίνησαν σταθερά να αποκτούν όλο και περισσότερα δικαιώματα, ενώ πλέον υπήρχαν και κάποιες γυναίκες που λάμβαναν την αναγνώριση που τούς άξιζε για τη δουλειά τους», γράφει η Ann Golob, συγγραφέας που έχει αναλάβει το σκέλος της μελέτης και της έρευνας για την AWA. Την εποχή εκείνη, οι γυναίκες δημιουργοί συνήθως αναλάμβαναν την απεικόνιση νεκρών φύσεων και μικρών αντικειμένων. Όμως η Ferroni, και μάλιστα σε μικρή ηλικία, έλαβε μία μεγάλου ύψους χορηγία από το νοσοκομείο San Giovanni di Dio για δύο πίνακες με πνευματικό περιεχόμενο – μία θεματική η οποία συνήθως αποτελούσε αποκλειστικά αντικείμενο των αντρών.
Για τη Wicks, η αποκατάσταση αυτών των έργων στη διάρκεια της πανδημίας έχει ιδιαίτερη σημασία. «Η διαδικασία είχε θεραπευτικές ιδιότητες για εμένα. Θεράπευα τα έργα πρωτίστως βέβαια, αλλά και τον εαυτό μου κατά κάποιο τρόπο».
«Η τέχνη είναι μορφή ζωής και κάθε έργο τέχνης ζει», λέει η Falcone. «Πληγώνεται, φθείρεται, χρειάζεται ανανέωση και φροντίδα». Η οργάνωση AWA ανακοίνωσε πρόσφατα την αναστολή της λειτουργίας της το φετινό Ιούνιο λόγω ανεπαρκών κονδυλίων. «Όμως η ομάδα μας κατάφερε αυτό που επιθυμούσε, γιατί μέσω των διαδικασιών της καταγραφής και της αποκατάστασης των έργων τέχνης από γυναίκες, συνέβαλε στην παγκόσμια αναγνώρισή τους. Αυτό για το οποίο αισθάνομαι, όμως, περισσότερο περήφανη -συνεχίζει η Falcone- είναι το ότι πλέον οι λάτρεις της τέχνης θα αναρωτηθούν την επόμενη φορά που θα βρεθούν σε ένα μουσείο ή σε μία γκαλερί: ‘ Μα πού είναι οι γυναίκες;’».
Πρωτοβουλίες όπως η συγκεκριμένη της οργάνωσης AWA αποδεικνύονται ιδιαίτερα χρήσιμες για την ανάδειξη της γυναικείας συμβολής στον ευρύτερο χώρο των τεχνών, που χαρακτηρίζεται από έλλειψη έμφυλης ισότητας: μόνο 2 έργα γυναικών καλλιτεχνών υπάρχουν στα 100 πιο περιζήτητα έργα τέχνης στον κόσμο σε δημοπρασίες, παρά το γεγονός ότι τουλάχιστον τα πρώτα 25 απεικονίζουν γυναίκες. Ρίχνοντας φως σε μία ιστορική περίοδο αντικειμενικά δυσμενή για τις γυναίκες, όπως η Αναγέννηση, όχι μόνο «ξαναγράφεται» η ιστορία με καλυμμένα τα προΰπάρχοντα κενά της, αλλά ενθαρρύνονται ταυτόχρονα ολοένα και περισσότερες γυναίκες να ακολουθήσουν την πορεία τους στον κόσμο των τεχνών, αγνοώντας εμπόδια, στερεότυπα και προκαταλήψεις.
Το παρόν άρθρο συντάχθηκε από τη Μαρία Στεφιάδου (Lavart).
Διαβάστε εδώ τα τελευταία νέα για τέχνες στη Lavart!
