Ο ρομαντισμός, μέσω της εισαγωγής της έννοιας της Bildungstrieb -της μορφωτικής ορμής- έθεσε τις βασικές βάσεις για τη θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου.
Ο Ιμμάνουελ Καντ ήταν επιφυλακτικός απέναντι στην ιδέα ότι η ζωή θα μπορούσε να προκύψει από τη μη-ζωή. Ωστόσο, αναγνώρισε ένα αδιόρατο στοιχείο αρχικής οργάνωσης στα έμβια όντα. Για να απεικονίσει τον αυτοσυντηρούμενο σκοπό της οργανωμένης ύλης, δανείστηκε τον όρο Bildungstrieb από τον Γερμανό φυσιοδίφη Johann Friedrich Blumenbach. Η έννοια αυτή αγκαλιάστηκε στη συνέχεια από αξιόλογες προσωπικότητες του Ρομαντισμού, όπως ο Γκαίτε και ο Σέλινγκ. Η Bildungstrieb έγινε μια κρίσιμη ιδέα για την εξήγηση της σύνδεσης μεταξύ οργανικής και ανόργανης ύλης, των ειδικών δυνάμεων που ενυπάρχουν στους ζωντανούς οργανισμούς, ακόμη και της προέλευσης νέων ειδών.
Τhe Ηobbit: Τι σχέση έχει η ταραχώδης επίσκεψη των νάνων στον Μπίλμπο με τον Νίτσε;
Πρώιμες θεωρίες της εμβρυολογικής ανάπτυξης
Τον 17ο και 18ο αιώνα, δύο κύριες θεωρίες της εμβρυολογικής ανάπτυξης αναδύθηκαν στο πλαίσιο του φιλοσοφικού ρομαντισμού: ο πρεφορμισμός και η επιγένεση. Ο πρεφορμισμός πρότεινε ότι μια πλήρως διαμορφωμένη μικρογραφία του ενήλικα υπήρχε μέσα στο θηλυκό ωάριο, με τα αρσενικά γεννητικά κύτταρα να λειτουργούν απλώς ως ερέθισμα ανάπτυξης. Αντίθετα, η επιγένεση, που είχε τις ρίζες της στις ιδέες του Αριστοτέλη, πρότεινε ότι το έμβρυο ξεκινούσε ως μια αδιαφοροποίητη μάζα που εξελισσόταν προοδευτικά στην τελική του μορφή.
Ο επιδραστικός Ελβετός ανατόμος Albrecht von Haller υποστήριξε αρχικά τον πρεφορμισμό, αλλά αργότερα ασπάστηκε την επιγένεση αφού μελέτησε τις αναγεννητικές ικανότητες ορισμένων ζώων. Η έρευνά του σχετικά με την εμβρυϊκή ανάπτυξη σε γονιμοποιημένα αυγά κοτόπουλου τον οδήγησε σε μια μέση λύση, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι τα εμβρυϊκά στοιχεία μετασχηματίζονται σταδιακά σε σχήμα και μέγεθος για να σχηματίσουν όργανα. Ο Haller ονόμασε αυτή τη διαδικασία “εξέλιξη“, θεωρώντας την ως μια μηχανική συναρμολόγηση τμημάτων χωρίς μυστικιστικές δυνάμεις.
Ο φιλόσοφος Γιόχαν Γκότφριντ Χέρντερ, σε αντίθεση με τον Χάλερ, προσπάθησε να εξηγήσει την προέλευση της ζωής συνδυάζοντας τη φυσική επιστήμη, τη θεολογία και την ποιητική σκέψη. Πρότεινε ότι οι πλανήτες, συμπεριλαμβανομένης της Γης, προέκυψαν από το “νεφελώδες χάος” και ανέπτυξαν κατοικήσιμες περιοχές που έσφυζαν από ποικίλα είδη μέσω της ηφαιστειακής δραστηριότητας. Ο Χέρντερ οραματίστηκε ότι τα πλάσματα προσαρμόστηκαν για να επιβιώσουν στις αρχικές σκληρές συνθήκες και αργότερα συνυπήρξαν αρμονικά. Υποστήριξε ότι οι δυνάμεις που διαμόρφωσαν νέους οργανισμούς στα πρώτα στάδια της δημιουργίας συνεχίζουν να λειτουργούν και σήμερα, με απώτερο σκοπό τη διαμόρφωση της ανθρωπότητας.
Οι ιδέες του Χέρντερ αντιμετωπίστηκαν με περιφρόνηση από τον Καντ, ο οποίος τις θεώρησε “τερατώδεις” και ασύμβατες με τη μηχανιστική αντίληψή του για τους επιστημονικούς νόμους. Ο Καντ απέρριψε τον βιταλισμό του Χέρντερ και την ιδέα ότι η ανθρώπινη ελευθερία θα μπορούσε να απορρέει από τις υλικές σχέσεις στη φύση, οδηγώντας σε μια σημαντική φιλοσοφική διαφωνία μεταξύ των δύο.
Η έννοια της Bildungstrieb του Μπλούμενμπαχ
Ο Γιόχαν Φρίντριχ Μπλούμενμπαχ ευθυγραμμίστηκε αρχικά με τις απόψεις του Χάλερ, αλλά αργότερα διαφοροποιήθηκε, τονίζοντας τον σημαντικό ρόλο των αρσενικών κυττάρων. Χρησιμοποίησε στοιχεία όπως η απουσία αίματος στο θηλυκό ωάριο και η ύπαρξη κληρονομικών ελαττωμάτων και υβριδικών ζώων για να υποστηρίξει το επιχείρημά του. Το βιβλίο του Blumenbach Über den Bildungstrieb (1789) σηματοδότησε την πλήρη εγκατάλειψη του πρεφορμισμού υπέρ της επιγένεσης. Εισήγαγε το Bildungstrieb για να περιγράψει μια έμφυτη ορμή σε όλα τα έμβια όντα που διαμορφώνει τη μορφή τους.
Ο Blumenbach θεωρούσε αυτή την ορμή διακριτή από άλλα σωματικά χαρακτηριστικά, θεωρώντας την αναπαραγωγή και την αναγέννηση ως παραλλαγές της ίδιας εγγενούς ορμής. Ενώ παρείχε σημαντικές εμπειρικές αποδείξεις για την Bildungstrieb, οι εξηγήσεις του για τη λειτουργία της ήταν κάπως διφορούμενες, περιγράφοντάς την ως μια “αρχιτεκτονική” δύναμη που καθοδηγεί την ανάπτυξη των οργανισμών μέχρι να εκπληρώσουν τον ειδικό για το είδος σκοπό τους.
Αν και το πρώιμο έργο του Blumenbach δεν ενσωμάτωσε τις ιδέες του Χέρντερ, οι μεταγενέστερες εκδόσεις και τα κείμενα έδειξαν σύγκλιση με τις θεωρίες του Χέρντερ. Ο Blumenbach χρησιμοποίησε την Bildungstrieb για να εξηγήσει την προέλευση των διαφορετικών υποειδών, υποδηλώνοντας ότι εκφυλιστικοί παράγοντες θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε παραλλαγές που προσαρμόζονται σε διαφορετικές συνθήκες. Πρότεινε επίσης ότι το Bildungstrieb θα μπορούσε να είναι υπεύθυνο για την εμφάνιση νέων ειδών και τη μετατροπή της ανόργανης ύλης σε οργανική.
Αργότερα ο Blumenbach επαναπροσδιόρισε την Bildungstrieb στο πλαίσιο της Νευτώνειας μηχανικής, συγκρίνοντας την με μια δύναμη όπως η βαρύτητα – που εμφανίζει σταθερά εμπειρικά αποτελέσματα αλλά με άγνωστη αιτία. Αυτή η επανερμηνεία αποσκοπούσε στο να τονίσει ότι το Bildungstrieb δεν ήταν ένα απόκρυφο φαινόμενο αλλά μια κατανοητή δύναμη στο πλαίσιο της μηχανικής επιστήμης.
Η θεωρία των αρχέτυπων του Γκαίτε
Το 1790, ο Γιόχαν Βόλφγκανγκ Γκαίτε δημοσίευσε τη Μεταμόρφωση των φυτών, προτείνοντας ότι τα διάφορα μέρη των φυτών μπορούσαν να μεταμορφωθούν το ένα στο άλλο: ο βλαστός σε λουλούδι, το λουλούδι σε πέταλα κ.ο.κ. Εισήγαγε την έννοια του “ιδανικού φύλλου”, μιας εσωτερικής δομής ικανής να πάρει όλες τις μορφές φυτών, ορατής μόνο στο “μάτι του πνεύματος”. Ο Γκαίτε πίστευε ότι αυτό το αρχέτυπο αντιπροσώπευε μια μεταμορφική κλιμακωτή μορφή από την οποία θα μπορούσε να προκύψει μεγάλη πολυπλοκότητα, εφαρμόσιμη και στα ζώα.
Ο Γκαίτε επηρεάστηκε αρχικά από την Κριτική του Καθαρού Λόγου του Καντ, αλλά διαφώνησε με τον διαχωρισμό του Καντ μεταξύ της ανθρώπινης γνώσης και του εξωτερικού κόσμου. Ως καλλιτέχνης, ο Γκαίτε πίστευε στην άμεση εμπειρία της φύσης, αντιλαμβανόμενος τη φύση ως απάντηση στις αισθητικές του φιλοδοξίες. Τα όρια του Καντ έθεταν εμπόδια στα νατουραλιστικά έργα του Γκαίτε, καθώς επεδίωκε την ενοποίηση της τέχνης και της βιολογίας.
Ο Γκαίτε βρήκε λύση στην Κριτική της Κρίσης του Καντ, η οποία πίστευε ότι ενοποιούσε την τέχνη και τη βιολογία, υποστηρίζοντας ότι τα προϊόντα της φύσης ήταν εξίσου σκόπιμα με την τέχνη. Το βιβλίο αυτό ενίσχυσε την πεποίθηση του Γκαίτε ότι η κατανόηση των δομών και των αρχετύπων της φύσης ήταν ζωτικής σημασίας για την καλλιτεχνική αναπαράσταση.
Το ψήφισμα του Γκαίτε με τον Καντ και η αντίληψή του για την Bildungstrieb
Ο Γκαίτε αντιμετώπισε περαιτέρω προβλήματα με την Κριτική της κρίσης του Καντ, αλλά βρήκε μια νέα ερμηνεία μέσω του Γιόχαν Φρίντριχ Σίλλερ. Ο Γκαίτε πίστευε ότι οι οργανισμοί δεν πρέπει να θεωρούνται προϊόντα θεϊκού σχεδίου αλλά οντότητες που αντλούν σκοπό από τη δική τους λειτουργία. Είδε τη σχέση μεταξύ των οργανισμών και του περιβάλλοντός τους ως ακούσια, με το περιβάλλον να διαμορφώνει και να προσαρμόζει τα πλάσματα στις απαιτήσεις του.
Ο Γκαίτε αντιλαμβανόταν την επίδραση του περιβάλλοντος και την Bildungstrieb ως συμπληρωματικές δυνάμεις που εξασφαλίζουν την ισορροπία της φύσης. Αυτό τον οδήγησε στο να θεωρεί την εμφάνιση ειδών, όπως η καμηλοπάρδαλη, ως αποτέλεσμα υπερβολικής περιβαλλοντικής επιρροής.
Η απομάκρυνση του Γκαίτε από τον Καντ επηρεάστηκε από τον Γιόχαν Γκότλιμπ Φίχτε και αργότερα από τον Σέλινγκ. Οι ιδέες του Φίχτε και ο ιδεαλισμός του Σέλινγκ οδήγησαν τον Γκαίτε σε μια νέα προοπτική, όπου η επιστημονική κατανόηση και η καλλιτεχνική διαίσθηση ήταν αλληλένδετες μέθοδοι για την αποκάλυψη των φυσικών νόμων. Η ιδέα του Σέλινγκ ότι ο ανθρώπινος νους δημιουργεί τη φύση, εξαλείφοντας την ανάγκη για ένα κρυμμένο “πράγμα στον εαυτό του”, βρήκε απήχηση στις απόψεις του Γκαίτε.
Δυναμικός εξελικτισμός του Σέλινγκ
Στο Περί της Παγκόσμιας Ψυχής (1798), ο Σέλινγκ επιχειρηματολόγησε κατά της απόρριψης του εξελικτισμού από τον Καντ, υποστηρίζοντας ότι ακόμη και οι μη ζωντανές οντότητες είναι εγγενώς οργανικές. Πρότεινε ότι τα αρχέτυπα του Γκαίτε αντιπροσωπεύουν ένα ολοκληρωμένο σύνολο χαρακτηριστικών για τα συγγενή είδη, τα οποία πραγματώνονται προοδευτικά μέσω της διαδοχής διαφορετικών ειδών. Ο Σέλινγκ υιοθέτησε την Bildungstrieb ως την οργανωτική δύναμη πίσω από την προέλευση όλων των οργανικών όντων.
Ο Γκαίτε, επηρεασμένος από τον Σέλινγκ, άρχισε να αποδέχεται τον μετασχηματισμό των ειδών, αλλά δεν υποστήριξε τη δυναμική εξέλιξη. Αντίθετα, πίστευε ότι η εξέλιξη ξεκινούσε από πρωτόγονους οργανισμούς και προχωρούσε προς ολοένα και τελειότερα όντα, με τα αρχέτυπα να λειτουργούν ως δημιουργική δύναμη.
Ο ρομαντισμός και η θεωρία του Δαρβίνου
Αν και ο Καντ αρχικά αντιτάχθηκε στην εξέλιξη, η επιρροή του Μπλούμενμπαχ τον έκανε πιο ανοιχτό στην ιδέα. Ο Καντ αναγνώρισε τη θεωρητική δυνατότητα αλλαγής των ειδών, αλλά τη θεώρησε “τολμηρή περιπέτεια της λογικής”. Ενώ ο Καντ απέφευγε να διερευνήσει την εξέλιξη, ο Γκαίτε και ο Σέλινγκ την ακολούθησαν με τόλμη.
Ο Σέλινγκ υποστήριξε ότι η φύση είναι οργανική, αμφισβητώντας τη μηχανιστική άποψη του Καντ. Ο Γκαίτε πίστευε ότι τα εμπειρικά στοιχεία θα μπορούσαν να υποστηρίξουν την εξελικτική θεωρία. Η συλλογική τους στάση, έναντι της στάσης του Καντ, μπορεί να θεωρηθεί ως μια μορφή ουδέτερου μονισμού, διερωτώμενοι γιατί η φύση δεν θα μπορούσε να είναι πραγματικά σκόπιμη, ενώ τηρεί μηχανικές αρχές.
Ρομαντικοί όπως ο Γκαίτε και ο Σέλινγκ επικαλέστηκαν αιτιακές δυνάμεις όπως η Bildungstrieb για να εξηγήσουν την εκδήλωση και τη μεταβολή των αρχέτυπων. Ο Δαρβίνος, αν και θεωρήθηκε αντίθετος με τον ρομαντισμό, ασχολήθηκε με τη ρομαντική επιστήμη, αντλώντας έμπνευση από λογοτεχνικές προσωπικότητες όπως ο Wordsworth, ο Coleridge, ο Humboldt και ο Γκαίτε .
Η ενσωμάτωση από τον Γκαίτε της Bildungstrieb και της ιδέας της περιβαλλοντικής προσαρμογής άνοιξε τον δρόμο για τον Λαμαρκισμό και τον Δαρβινισμό. Ο Σέλινγκ εκλαΐκευσε την εξέλιξη στη Γερμανία, βοηθώντας την αποδοχή του δαρβινισμού από τους Γερμανούς βιολόγους. Οι ρομαντικοί μπορούν να θεωρηθούν πρόδρομοι της λαϊκής επιστημονικής λογοτεχνίας, αναπτύσσοντας μια θεωρία που συστηματοποιούσε τις γνώσεις τους, ενώ παράλληλα ενσωμάτωνε την επιστήμη με την τέχνη.
10 μαθήματα που πήραμε από το Fight Club – Ποια η σύνδεση με τον Φρόυντ;
