Η προοπτική του Μαρξ για την αγγλική αποικιοκρατία στην Ινδία είναι πολύπλοκη και πολύπλευρη και είναι απαραίτητο να την προσεγγίσουμε με κατανόηση του ιστορικού πλαισίου και της μαρξιστικής θεωρίας.
Ενώ ο Μαρξ δεν θεωρούσε ρητά την αγγλική αποικιοκρατία στην Ινδία ως θετικό γεγονός με την ηθική ή δεοντολογική έννοια, αναγνώριζε ορισμένες οικονομικές και ιστορικές δυναμικές που προέκυψαν από αυτήν, τις οποίες θεωρούσε ότι μπορούσαν ενδεχομένως να θέσουν τις βάσεις για κοινωνικό μετασχηματισμό.
Μια πτυχή της ανάλυσης του Μαρξ για την αποικιοκρατία στην Ινδία είναι η αναγνώριση του ρόλου που διαδραμάτισε στη διατάραξη των προ-καπιταλιστικών κοινωνικών δομών και στην προώθηση της ανάπτυξης των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής. Ο Μαρξ θεωρούσε τον καπιταλισμό ως ένα αναγκαίο ιστορικό στάδιο που θα άνοιγε τελικά το δρόμο για το σοσιαλισμό. Από αυτή την άποψη, η αποικιοκρατία, με την επιβολή καπιταλιστικών οικονομικών δομών, θα μπορούσε να θεωρηθεί ως αναγκαίος πρόδρομος για την τελική εμφάνιση μιας προλεταριακής τάξης ικανής να ανατρέψει τον καπιταλισμό.
Επιπλέον, ο Μαρξ αναγνώρισε τη διαλεκτική φύση της αποικιοκρατίας, όπου έφερε τόσο την εκμετάλλευση όσο και τον εκσυγχρονισμό στις αποικιοκρατούμενες κοινωνίες. Ενώ η αποικιοκρατία οδήγησε στην εκμετάλλευση και τη δυστυχία των αυτόχθονων πληθυσμών, εισήγαγε επίσης σύγχρονες τεχνολογίες, υποδομές και μορφές οργάνωσης που θα μπορούσαν δυνητικά να χρησιμεύσουν ως η υλική βάση για τη μελλοντική κοινωνική πρόοδο. Ο Μαρξ αναγνώρισε ότι η καπιταλιστική ανάπτυξη συχνά εμπεριέχει αντιφάσεις, όπου η πρόοδος και η εκμετάλλευση συνυπάρχουν.
Επιπλέον, η ανάλυση του Μαρξ για την αποικιοκρατία στην Ινδία επηρεάστηκε από την ευρύτερη κριτική του στον ιμπεριαλισμό και τον καπιταλισμό. Καταδίκασε τις βάναυσες και εκμεταλλευτικές μεθόδους που χρησιμοποιούσαν οι αποικιοκρατικές δυνάμεις, δίνοντας έμφαση στη βία, τον εκτοπισμό και την πολιτιστική καταστροφή που προκαλούσαν στους αποικιοκρατούμενους λαούς. Ο Μαρξ ασκούσε βαθιά κριτική στην τάση του καπιταλιστικού συστήματος να δίνει προτεραιότητα στο κέρδος έναντι της ανθρώπινης ευημερίας, και έβλεπε την αποικιοκρατία ως ένα τρανταχτό παράδειγμα αυτής της τάσης που φτάνει σε ακραίες καταστάσεις.
Αυτό αποσαφηνίζει γιατί θεωρεί τη βρετανική αποικιοκρατία στην Ινδία ως θετική, καθώς ενσωματώνει το έθνος στη βιομηχανική πρόοδο:
«Βέβαια, όταν η Αγγλία προκαλούσε μια κοινωνική επανάσταση στο Ινδοστάν, κινιόταν μονάχα απο τα πιο χυδαία συμφέροντά της και ο τρόπος που χρησιμοποίησε για να επιβάλει ήταν ηλίθιος. Μα το ζήτημα δεν είναι αυτό. Το ζήτημα είναι αν η ανθρωπότητα μπορεί να εκπληρώσει τον προορισμό της χωρίς μια θεμελιακή επανάσταση στις κοινωνικές σχέσεις της Ασίας. Αν όχι τότε η Αγγλία οποιαδήποτε εγκλήματα κι αν διέπραξε, ήταν το ασυνείδητο όργανο της ιστορίας, βάζοντας μπρος την επανάσταση αυτή…
Η Αγγλία έχει να εκπληρώσει μια διπλή αποστολή στις Ινδίες, μια καταστρεπτική και μια δημιουργική -την καταστροφή της παλιάς ασιατικής κοινωνίας, και τη δημιουργία της υλικής βάσης ενός δυτικού κοινωνικού καθεστώτος στην Ασία…Οι βρετανοί καταχτητές ήταν οι πρώτοι που ο πολιτισμός τους βρισκόταν σε ανώτερη βαθμίδα και που επομένως ήταν απρόσιτοι για τον ινδικό πολιτισμό. Τον κατάστρεψαν διαλύοντας τις ντόπιες κοινότητες, ξεριζώνοντας τη ντόπια βιοτεχνία και ισοπεδώνοντας καθετί που ήταν μεγάλο και υπερείχε στο ντόπιο κοινωνικό καθεστώς. Οι ιστορικές σελίδες της κυριαρχίας τους στις Ινδίες είναι ζήτημα αν μιλούν για τίποτε άλλο εκτός απ’ αυτο το έργο της καταστροφής. Το έργο της αναγέννησης μόλις διαφαίνεται μες από το σωρό των ερειπίων. Ωστόσο έχει αρχίσει πια.»
