Ο Παπαδιαμάντης, ο “άγιος των ελληνικών γραμμάτων”, ανέλυσε την ανθρώπινη ψυχολογία και τα κοινωνικά πρότυπα, αφήνοντας ανεξίτηλο το στίγμα του στη σύγχρονη ελληνική πεζογραφία.
Η αλαζονεία, η ληστεία και ο περίπλοκος χορός της πολιτικής ρίχνουν πλέον σκιές πάνω στην αθωότητα του Παπαδιαμάντη, αποκαλύπτοντας την προέλευση ενός τέρατος που ευδοκιμεί στα βάθη της ανθρώπινης αδυναμίας.
Μέσα σε αυτό το σκηνικό, εμβαθύνουμε στη ζωή του κοσμοκαλόγερου της πεζογραφίας μας, του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Γεννημένος στις 4 Μαρτίου 1851 στο γαλήνιο νησί της Σκιάθου από πατέρα ιερέα , τα πρώτα του χρόνια διαμορφώθηκαν από τη μυστικιστική γοητεία των ξωκλησιών του νησιού. Ο Παπαδιαμάντης, περιτριγυρισμένος από εννέα αδέλφια, βρήκε παρηγοριά στους ιερούς χώρους της Σκιάθου, ένα θέμα που θα διαπλέξει πολλά από τα λογοτεχνικά του έργα.
Η λογοτεχνική του διαδρομή, όπως αφηγείται ο ίδιος σε ένα σύντομο βιογραφικό σημείωμα, τον οδήγησε από το Ελληνικό Σχολείο στο Γυμνάσιο Χαλκίδας, όπου ξεκίνησε τις ακαδημαϊκές του αναζητήσεις. Παρά τις διακοπές, το πάθος του για τη λογοτεχνία, τη ζωγραφική των αγίων, τη συγγραφή στίχων και την απόπειρα κωμωδιών παρέμεινε. Το προσκύνημά του στο Άγιο Όρος το 1872 και οι μετέπειτα ακαδημαϊκές του προσπάθειες στην Αθήνα σημάδεψαν το ποικιλόμορφο μωσαϊκό της ζωής του.
Ωστόσο, οι οικονομικοί περιορισμοί τον εμπόδισαν να ολοκληρώσει τις σπουδές του. Η τύχη του Παπαδιαμάντη άλλαξε όταν εντάχθηκε στην εφημερίδα “Ακρόπολη”, εργαζόμενος υπό τον Βλάση Γαβριηλίδη. Παρά το αξιοπρεπές εισόδημά του, το ξόδευε αφειδώς στην ταβέρνα Κεχριμάνη, στέλνοντας χρήματα στη Σκιάθο και στηρίζοντας τους λιγότερο τυχερούς. Ο τρόπος ζωής του ζωγράφιζε το πορτρέτο ενός ανθρώπου φαινομενικά ρακένδυτου, εθισμένου στα ελαττώματα, όπου πάλευε με τη μοναξιά.
Το 1908 επέστρεψε στη Σκιάθο και καθώς η υγεία του εξασθένησε, συνέχισε να συνεισφέρει ως μεταφραστής. Στις 3 Ιανουαρίου 1911, ο Παπαδιαμάντης άφησε την τελευταία του πνοή, αφήνοντας πίσω του μια λογοτεχνική κληρονομιά που περιλαμβάνει 180 διηγήματα, ποιήματα, μελέτες και άρθρα.
O Παπαδιαμάντης σ’ ένα καθηλωτικό απόσπασμα από τη «Φόνισσα»
20 αποφθέγματα του Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη
- Η αργία εγέννησε την πενίαν. Η πενία έτεκεν την πείναν. Η πείνα παρήγαγε την όρεξιν. Η όρεξις εγέννησε την αυθαιρεσίαν. Η αυθαιρεσία εγέννησε την ληστείαν. Η ληστεία εγέννησε την πολιτικήν. Ιδού η αυθεντική καταγωγή του τέρατος τούτου
- Και τι πταίει η γλαυξ, η θρηνούσα επί ερειπίων; Πταίουν οι πλάσαντες τα ερείπια. Και τα ερείπια τα έπλασαν οι ανίκανοι κυβερνήται της Ελλάδος.
- Η πλουτοκρατία ήτο, είναι και θα είναι ο μόνιμος άρχων του κόσμου, ο διαρκής Αντίχριστος. Αύτη γεννά την αδικίαν, αύτη τρέφει την κακουργίαν, αύτη φθείρη σώματα και ψυχάς.
- Τώρα όμως η πράγματι επικρατούσα θρησκεία είναι ο πλέον ακάθαρτος και κτηνώδης υλισμός. Μόνον κατά πρόσχημα είναι η χριστιανοσύνη.
- Θα έλεγε τις ότι η χώρα αύτη ηλευθερώθη επίτηδες, διά να αποδειχθή, ότι δεν ήτο ικανή προς αυτοδιοίκησιν.
(«Βαρδιάνος στα Σπόρκα») - Καίτοι αγράμματη, η γραία μ’ εδίδαξεν ότι εις την ελληνικήν γλώσσαν, άλλως νοούμεν, άλλως ομιλούμεν και άλλως γράφομεν.
- Για ν’ αποκτήση κανείς γρόσια, άλλος τρόπος δεν είναι, πρέπη νάχει μεγάλη τύχη, να εύρη στραβόν κόσμο, και να είναι αυτός μ’ ένα μάτι, δεν του χρειάζονται δύο. Πρέπει να φάη σπίτια, να καταπιή χωράφια, να βουλιάξη καράβια, με τριανταέξ τα εκατό θαλασσοδάνεια, το διάφορο κεφάλι.
- Η αλήθεια είναι πάντοτε παράλογος, και διά τούτο δεν την λέγουσι ποτέ οι φρόνιμοι και ηλικιωμένοι άνθρωποι, αλλά την ομολογούσιν οι μεθυσμένοι, οι τρελλοί, οι άρρωστοι και τα μικρά παιδία.
(«Οι Έμποροι των Εθνών») - Απορώ, πάτερ μου, πώς ο Θεός επιτρέπει να υπάρχη εν τη υπ’ αυτού δημιουργηθείση φύσει αίσθημα ισχυρότερον της εις αυτόν πίστεως.
- Πάντοτε αμετάβλητοι οι σχοινοβάται ούτοι οι Αθίγγανοι, οι γελωτοποιοί ούτοι πίθηκοι (καλώ δε ούτω τους λεγομένους πολιτικούς). Μαύροι χαλκείς κατασκευάζοντες δεσμά δια τους λαούς εν τη βαθυζόφω σκοτία του αιωνίου εργαστηρίου των.
(από τους «Εμπόρους των Εθνών») - Άνευ ψεύδους ουδεμία υπόθεσις ευοδούται.
- Αχ! κάθε αμαρτία έχει και τη γλύκα της.
(«Η Φόνισσα») - Σ’ αυτή την εποχή που βρεθήκαμε, να σε χαρώ … Μεγάλο κεσάτι, μεγάλη δυστυχία στον κόσμο! … Ο παράς, δεν ξέρω πού πάει και χώνεται, και δε βγαίνει στο μεϊντάνι …
(από το θλιβερό διήγημα «Ο Πολιτισμός εις το Χωρίον») - Και εξ όλων των καρπών ο μόνος, όστις δεν χρήζει ούτε καιρού ούτε ώρας διά να ωριμάση, είναι ο σατανικός έρως.
- Διότι υπώπτευεν, ήξευρε και ησθάνετο ότι ο Γιωργής έτρεφε παιδικόν αίσθημα προς την Αρχόντω.
(η μητέρα, στο διήγημα «Έρως-Ήρως») - Xειμών βαρύς, οικία καταρρέουσα, καρδία ρημασμένη. Mοναξία, ανία, κόσμος βαρύς, κακός, ανάλγητος. Yγεία κατεστραμμένη. Σώμα βασανισμένον, φθαρμένον, σωθικά λυωμένα. Δεν ημπορούσε πλέον να ζήση, να αισθανθή, να χαρή.
- Άγγλος ή Γερμανός ή Γάλλος δύναται να είναι κοσμοπολίτης ή αναρχικός, ή άθεος ή οτιδήποτε. Έκαμε το πατριωτικόν χρέος του, έχτισε μεγάλη πατρίδα… Το Ελληνικόν έθνος, το δούλον, αλλά ουδέν ήττον και το ελεύθερον, έχει και θα έχη δια παντός ανάγκην την θρησκείαν του.
- Η γειτονιά ουδέν άλλο είναι ειμή κατάσκοπος, και ο κόσμος, τύραννος, βασανιστής ανηλεής.
- Κ’ επάνω εις την χιόνα έπεσε χιών. Και η χιών εστοιβάχθη, εσωρεύθη δύο πιθαμάς, εκορυφώθη. Και η χιών έγινε σινδών, σάβανον.
- Τις θα το επίστευεν, ότι από ένα μικρόν αμυδρόν μαυράδι έμελλε να εξέλθη τόση τρικυμία; Πώς από μίαν μικράν κηλίδα, την οποία προθύμως παραβλέπουν εκάστοτε οι άνθρωποι, ρημάζουν υποθέσεις και ναυαγούν φιλοδοξίαι!
