Βουκολικός -ή -ό [vukolikós]: (λόγ.) που ανήκει, που αναφέρεται στους βουκόλους (βοσκούς), ποιμενικός. Ο σκανδιναβικός κινηματογράφος και η δική του βουκολική ποίηση.
Βουκολικός-ή-ό. Bucolic; Pastoral; Η αλήθεια είναι ότι δεν ήξερα τις λέξεις-κλειδιά προς αναζήτηση του όρου στον κινηματογράφο. Ποιες ταινίες θεωρούνται βουκολικές; Υπάρχει ακριβής ορισμός; Κι αν ναι, ποια είναι τα κριτήρια που τον συνθέτουν; Ο σκανδιναβικός κινηματογράφος εντάσσει στην συλλογή του ταινίες υπό τον όρο αυτόν.
Ο Ησίοδος, στο Προοίμιο της Θεογονίας, λέει για τις Ελικώνιες Μούσες: «Αυτές δίδαξαν τον Ησίοδο κάποτε τ’ ωραίο τραγούδι, σαν έβοσκε τα πρόβατα» (22,23). Στο Ἔργα καὶ Ἡμέραι, αναφέρεται στην γιορτή της Φύσης: «Κι όταν το γαιδουράγκαθο βγαίνει λουλούδι και το λάλο το τζιτζίκι χύνει κάτου απ’ τα φτερά του το αδιάκοπο τραγούδι του, είναι του καλοκαιριού η ώρα. Τότε οι γίδες είναι παχιές. το κρασί θαυμαστό, πιο φλογέρες οι γυναίκες» (582-586). Στο συναπάντημα αυτό παίρνουν μέρος Θεοί και θνητοί: Ο Απόλλων, ο Ερμής, η Πότνια (2) των Θυρών Άρτεμις, ο Διόνυσος, ο Ορφέας, ο Παν, οι Νύμφες και οι Μούσες. Ένας Ορφικός ύμνος επιδοκιμάζει τον τραγοπόδαρο: «Επικαλούμαι τον Πάνα, θεό δυνατό των βοσκών με τα χίλια πρόσωπα, απόλυτα κυρίαρχο του κόσμου, που γεννά τα πάντα», ενώ σε ένα επίγραμμα, καλείται ο άλλος θεός, ο Ερμής, να βοηθήσει λίγο την κατάσταση: «Η ράχη μια και σου ‘λαχε, Ερμή, αγαπημένε / κι αυτή γιομάτη μάραθο, γιομάτη λαχανίδα / να ‘σαι ευμενής και στο βοσκό και στον λαχανολόγο / κι από το γάλα μερδικό και λάχανα θα πάρεις».
Άρα, η λέξη βουκολικός εμπεριέχει, εν συντομία, οτιδήποτε εξυμνεί την ζωή των βοσκών / ποιμένων. Στην Ελληνική Ποίηση, το Θέατρο, τις Ελληνικές ταινίες του Παλιού Ελληνικού Κινηματογράφου (O Aγαπητικός της Βοσκοπούλας) καθώς και σε ταινίες του Σλαβικού (Marketa Lazarová) και γενικότερα, Ευρωπαϊκού Κινηματογράφου (November), βρίσκουμε υλικό. Έχοντας δει ταινίες που κρύβουν / τονίζουν / δείχνουν τα ποιμενικά στοιχεία στο σκανδιναβικό δράμα, παραθέτω τέσσερις προτάσεις προς συζήτηση, κυρίως, μιας και μιλώ περισσότερο για εντυπώσεις, ιδέες και αισθήσεις ως προσλαμβάνουσες. Ήταν δύσκολο να βρω ταινίες με πρωταγωνιστές, πάντα, βοσκούς και έτσι «άνοιξα την ομπρέλα του όρου» και συμπεριέλαβα οτιδήποτε έμοιαζε… ποιμενικό. Η ερώτηση που διέπει το κείμενο παραμένει καθ’ όλη την διάρκεια: Μπόρεσε ο σκανδιναβικός κινηματογράφος να προσθέσει στην ταινιοθήκη του ένα γνήσιο ποιμενικό δράμα;
Ordet, 1955
Δανέζικη παραγωγή βασισμένη στο θεατρικό έργο του λουθηρανού ιερέα Kaj Munk, Ο Κόσμος, σε σκηνοθεσία του Carl Theodor Dreyer (The Passion of Joan of Arc, Gertrud, Vampyr). Η ταινία κέρδισε τον Χρυσό Λέοντα στο 16ο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βενετίας. Τα γυρίσματα της έγιναν σε ένα χωριό της Δυτικής Jutland, ονόματι Vedersø, οπού ο ιερέας Munk έζησε και κήρυξε.
Φθινόπωρο προς χειμώνα του 1925 και το αργόσυρτο δράμα τοποθετείται στο σπίτι της οικογένειας Borgen. Κεφαλή της οικογένειας είναι ο χήρος Morten Borgen, ένας άντρας βαθιά ηθικός που εκτελεί και χρέη διακόνου για την τοπική εκκλησία. Η υπόλοιπη οικογένεια απαρτίζεται από τους τρεις γιούς του, καθώς και την νύφη του. Τον πρώτο, «άπιστο» γιό, τον Mikkel, που είναι παντρεμένος με την Inger η οποία είναι έγκυος στο τρίτο τους παιδί, τον τρίτο γιό, τον Anders, ο οποίος είναι ερωτευμένος με την κόρη του ηγέτη της τοπικής Εσωτερικής Μεταρρύθμισης, και, τέλος, το δεύτερο γιό της οικογένειας, τον Johannes που υπέστη νευρικό κλονισμό διαβάζοντας Søren Kierkegaard και έκτοτε νομίζει πως είναι η ενσάρκωση του Ιησού Χριστού.
Nói Albinói, 2003
Ισλανδία. Ο Nói Kristmundsson, ένας 17χρονος αλμπίνος, ζει με την γιαγιά του Lina σε μια ανώνυμη αλιευτική πόλη της δυτικής Ισλανδίας. Στο προσκήνιο βρίσκεται και ο πατέρας του, ένας αλκοολικός ταξιτζής, με τον οποίο ο νεαρός έχει ψυχρές σχέσεις. Εξαιτίας της λευκοπάθειας, ο Nói διαφέρει εξωτερικά από τους συγχωριανούς του. Το ίδιο όμως φαίνεται να συμβαίνει και στον εσωτερικό του κόσμο -νιώθει μόνος, λες και ο χώρος να μην τον χωράει. Το μεγαλύτερο μέρος της καθημερινότητας του, το περνά είτε τριγυρίζοντας στο χιονισμένο τοπίο, είτε στην βιβλιοθήκη της πόλης, είτε κλεισμένος στο υπόγειο κελάρι της γιαγιάς του. Επιπλέον, ο Nói είναι εξαιρετικά ευφυής, χαρακτηριστικό που ενισχύει την μοναδικότητά και, επομένως, την μοναξιά του. Μοναξιά που εξωτερικεύεται επιδέξια με πλήθος πλάνων του χιονισμένου, και ασφυκτικά ήσυχου τοπίου.
Σκηνοθέτης της ταινίας είναι ο Dagur Kári, ο οποίος τοποθέτησε την ταινία του στο Bolungarvik, ένα υπάρχον αλιευτικό χωριό στα βορειοδυτικά φιόρδ της Ισλανδίας, σε μια πιο σύγχρονη ματιά του ποιμενικού δράματος στον σκανδιναβικό κινηματογράφο.
Jungfrukälla, 1960
The Virgin Spring, η αγγλική μετάφραση του σουηδικού τίτλου της ταινίας του Ingmar Bergman. Βασισμένος σε ένα άσμα του 13ου αιώνα, ο Bergman, γνωστός και επανειλημμένα επιδοκιμασμένος, συστήνει στο κοινό του την ιστορία της οικογένειας του χριστιανού Per Töre, ο οποίος στέλνει την κόρη του, Karin, να μεταφέρει τα κεριά στην εκκλησία, αφού μόνο μια παρθένα μπορούσε να εκτελέσει τούτη την ενέργεια. Μαζί της έχει για συνοδεία την υπηρέτριά της, Ingeri, η οποία είναι λάτρης της παλιάς θρησκείας και κυρίως της θεότητας Odin. Προσεύχεται σ’ αυτόν να φέρει πολλά κακά στην Karin, για την οποία νιώθει ζήλεια και μίσος.
Η άσχημη τροπή δεν αργεί να έρθει, όταν η Karin, έχοντας μείνει μόνη της καθοδόν για την εκκλησία, συναντά δύο βοσκούς και τον μικρό τους αδελφό. Τους καλεί να γευματίσουν και αυτοί την βιάζουν και τελικά την σκοτώνουν. Ο μικρότερος αδελφός, νιώθοντας ενοχές, προσπαθεί να θάψει την κοπέλα, αλλά φεύγει γρήγορα ακολουθώντας τα αδέλφια του που ήδη είχαν τραπεί σε φυγή με τα ρούχα της Karin.
Η ιστορία βιασμού μετατρέπεται σε ιστορία εκδίκησης, όταν οι περιπλανώμενοι βοσκοί αναζητούν καταφύγιο, εν αγνοία τους, στο πατρικό σπίτι της Karin. Ένας εκ των τριών προσπαθεί να πουλήσει τα ρούχα της άτυχης κοπέλας στη μητέρα της και έτσι ξεκινάει η εκδίκηση. Ο πατέρας της αναλαμβάνει χρέη τιμωρού και έτσι, φρικτό τέλος περιμένει τους βιαστές και δολοφόνους της κόρης του. Η ταινία, χρονικά τοποθετημένη στον Μεσαίωνα, έχει ερμηνευτεί ως σχόλιο για την σύγκρουση μεταξύ Χριστιανισμού και Παγανιστικής/Σκανδιναβικής Μυθολογίας, συναισθημάτων ενοχής και αγνότητας, πόλεμου μεταξύ καλού και κακού.
Valkoinen Peura, 1952
Στα αγγλικά: The White Reindeer. Πρόκειται για δραματική ταινία τρόμου φινλανδικής παραγωγής του Erik Blomberg, η οποία αποτέλεσε και την πρώτη μεγάλου μήκους δουλειά του. Ο σκανδιναβικός κινηματογράφος, και το ποιμενικό αυτό δράμα του, έλαμψε στο Φεστιβάλ των Καννών του 1953, οπού κέρδισε το βραβείο Jean-Cocteau για ταινία βασισμένη σε μύθο.
Η ιστορία ξεδιπλώνεται στην χιονισμένη Φινλανδική Λαπωνία, με πρωταγωνίστρια μια νιόπαντρη γυναίκα, την Pirita. Νιώθοντας μοναξιά εξαιτίας της απουσίας του άνδρα της Aslak, ζητάει την βοήθεια του τοπικού Σαάμι προκειμένου να ανακουφίσει το αίσθημα μοναξιά της και να προκαλέσει ξανά πάθος στον γάμο της. Όμως ως αντάλλαγμα, ο χειροπράκτης την μετατρέπει σε ένα πλάσμα που έχει την ικανότητα της μεταμόρφωσης σε λευκό και αιμοδιψή τάρανδο. Η Pirita γρήγορα μετατρέπεται σε απειλή για την κοινότητά της.
Πως αναγάγεις άραγε τον όρο «βουκολικός» σε ταινίες που δεν εξυμνείται η φύση ή η ζωή των ποιμένων; Ο σκανδιναβικός κινηματογράφος το κάνει σίγουρα πιο αόριστα σε σύγκριση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες.
Διαβάστε προτάσεις για ταινίες του ευρωπαϊκού κινηματογράφου για τον χειμώνα
Kείμενο: Διμηνίδης Δανιήλ (Lavart)
Εξώφυλλο: Tjorn Island, Sweden |© Mikael Tigerström/Flickr
