Ελληνική γλυπτική – Η “πατροκτονία” που αναγέννησε την ελληνική μεταπολεμική τέχνη συστήνοντας μια νέα ελληνικότητα
Αν κανείς στεκόταν στην είσοδο ενός μπαρόκ θεάτρου στα μέσα τις δεκαετίας του ’60, αναμένοντας να επισκεφτεί μια έκθεση με τίτλο Τρεις προτάσεις για μια Νέα Ελληνική Γλυπτική, σίγουρα δεν θα περίμενε να αντικρύσει ως σήμα εισόδου έναν τενεκέ από τον οποίο κρεμόταν μια κιτρινισμένη πατσαβούρα. Όσο κι αν το πανί αυτό προσιδίαζε αφαιρετικά σε μια σφίγγα κρεμασμένη από μια τενεκεδένια βάση αντί κιονοκράνου, τίποτα δεν θύμιζε τη συνειρμικά καθιερωμένη εικόνα της ελληνικής γλυπτικής, που δεν ήταν άλλη από την αρχαιοελληνική γλυπτική της μαρμάρινης λευκότητας.
Το 1964, παράλληλα με την 32η Bienalle της Βενετίας, παρουσιάστηκε στο φουαγιέ του Teatro La Fenice η ιστορική έκθεση Τρεις Προτάσεις για μια Νέα Ελληνική Γλυπτική, που σηματοδότησε με τον πλέον καταφανή τρόπο τη διείσδυση του πραγματικού χώρου στη μεταπολεμική, μοντέρνα, ελληνική καλλιτεχνική παραγωγή. Την έκθεση οργάνωσε ο διακεκριμένος Γάλλος κριτικός τέχνης Pierre Restany. Τρεις κορυφαίοι Έλληνες καλλιτέχνες, ο Βλάσης Κανιάρης, ο Νίκος Κεσσανλής και ο Δανιήλ (Παναγόπουλος) ανέπτυξαν τρία περιβάλλοντα που διαπλέκονταν μεταξύ τους χωρίς σαφείς οριοθετήσεις.
Ο Β. Κανιάρης επέλεξε να παρουσιάσει το πρώτο περιβάλλον που επιχείρησε και το οποίο ονόμασε Πρόσωπα- Αντικείμενα (1964). Κατασκεύασε συρματένια ανδρείκελα και τα έντυσε με ρούχα που προμηθεύτηκε από βενετσιάνικα παλιατζίδικα, καθώς τα υλικά του Κανιάρη και του Δανιήλ δεν έφτασαν ποτέ από την Ελλάδα λόγω απεργίας. Από εκεί αγόρασε και κάποια έτοιμα αντικείμενα και δομικά υλικά μαζικής παραγωγής, όπως γύψο και πανιά, με τα οποία επένδυσε τα ανδρείκελα και τα αντικείμενα καθημερινής χρήσης. Τα δημιουργήματα του καλλιτέχνη τοποθετήθηκαν στον χώρο δίπλα στα μπαρόκ αισθητικής αντικείμενα του θεάτρου, διαμορφώνοντας μια μοναδική ατμόσφαιρα σουρεαλιστικά οικεία, θεατρική, μα και κοινωνικά αμήχανη. Οι θεατές, περιπλανώμενοι μέσα στο περιβάλλον, θα βίωναν πρωτόγνωρες κοινωνικές περιστάσεις καθώς θα έρχονταν σε επαφή με απρόσωπες φιγούρες, που έφεραν κολλημένα πάνω τους ίχνη παρελθοντικής φθοράς και θα αντίκρυζαν αντικείμενα που κουβαλούσαν βιώματα ετερόκλητα. Όλη η «σύνθεση» φώτιζε τη μεταβλητότητα που φέρνει το πέρασμα του χρόνου πάνω στο αντικείμενο αλλά και την επίδραση της περατότητας της ύλης στον θεατή.
Ο Ν. Κεσσανλής από την πλευρά του οργάνωσε ένα «στομφώδες» περιβάλλον που προκαλούσε με την υπερφίαλη θεατρικότητά του και είχε τον τίτλο Η Μεγάλη Λευκή Χειρονομία (1694). Ο καλλιτέχνης πτύχωσε 152 μέτρα λευκού υφάσματος, το οποίο κρέμασε από την οροφή του φουαγιέ, άπλωσε στο πάτωμα και διάτρεξε σε όλο τον χώρο. Το σεντόνι, στιβαρό λόγω των μεγάλων όγκων που δημιούργησε ο καλλιτέχνης, αλλά και ανάλαφρο χάρις τις πτυχές που κατασκεύασε ο τελευταίος, πρότεινε μια νέα κατεύθυνση για την ελληνική γλυπτική παρουσιάζοντας μια ποιητική, σύγχρονη απόδοση των γλυφών. Ο Κεσσανλής απελευθέρωσε στον πραγματικό χώρο του μπαρόκ θεάτρου La Fenice, ένα πραγματικό αντικείμενο, ένα ύφασμα, εκμεταλλευόμενος πλήρως τις τρεις διαστάσεις του. Η χειρονομιακή πράξη του Κεσσανλή κατάφερε να απελευθερώσει το περιβάλλον του από το υλικό του βάρος, δημιουργώντας αμφιθυμικά αισθήματα στον επισκέπτη: απέχθεια από την υπερβολική θεατρικότητα και έλξη από την υλικότητα του έργου.
Το τρίτο και τελευταίο περιβάλλον της έκθεσης, ήταν αυτό που διαμόρφωσε ο Δανιήλ Παναγόπουλος ο οποίος αξιοποιώντας τα αγαπημένα του, ήδη από 1961, χαρτοκιβώτια συσκευασιών, παρουσίασε τα Μαύρα Κουτιά (1964). Ο καλλιτέχνης διαμόρφωσε έναν «αρχιτεκτονικό» χώρο στον οποίο παρέθεσε με συγκεκριμένο τρόπο σκισμένα στην μπροστινή τους όψη και γεμισμένα με διάφορα υλικά, μαύρα κουτιά. Ο Δανιήλ προσπαθούσε με τα μαύρα κουτιά του να αντιπαραβάλει τις σχέσεις φωτός-σκιάς, πλήρους-κενού, αδρής-λείας επιφάνειας, διεγείροντας τις αισθήσεις των θεατών αλλά και τις εσωτερικές τους αναζητήσεις. Τα μαύρα χαρτονένια κουτιά του Δανιήλ ήταν τα μόνα εκθέματα της έκθεσης, που όντας αυστηρά οργανωμένα στον χώρο και συνιστώντας μια μορφή γλυπτών, προσέφεραν στον θεατή μια σχεδόν «καθαρή» αφήγηση μετριάζοντας την έντονη θεατρικότητα των άλλων δύο περιβαλλόντων της έκθεσης.
Οι τρεις μεγάλοι καλλιτέχνες της γενιάς του ’60 είχαν καταφέρει, όπως προέβλεψε και ο Restany, να συνθέσουν ένα ενιαίο περιβάλλον μέσα στο οποίο διαλέγονταν τρεις διαφορετικές προτάσεις για αναζήτηση νέων εκφραστικών μέσων στην τέχνη. Μακριά από την καθιερωμένη ιδέα της ελληνικότητας και κοντά σε μια ιδέα προσωπικής αντίληψης της εντοπιότητας, απαλλαγμένης από εθνικές σημάνσεις, ο Κανιάρης, ο Κεσσανλής και ο Δανιήλ προκάλεσαν, με τον πλέον καταφανή τρόπο, κοινό και τεχνοκριτικούς. Μέσα σε ένα αριστούργημα του μπαρόκ, έγινε μια πρόταση για οικειοποίηση του πραγματικού χώρου με χρήση ευτελών αντικειμένων. Η τριπλή αυτή πρόταση επιδέχεται πολλές ερμηνείες: την εναντίωση στον μοντέρνο καταναλωτισμό, την αξιοποίηση νέων μέσων καλλιτεχνικής έκφρασης, την ανάγκη για απομάκρυνση από την «παράδοση» που επέμενε να δίνει εθνικές σημάνσεις στα έργα κ.ά.
Όπως ήταν αναμενόμενο, η κριτική της εποχής στάθηκε αιχμηρή απέναντι στην έκθεση, που αποτέλεσε μια καθόλα μοναδική στην ιστορία της ελληνικής τέχνης έκφανση του ελληνικού μοντερνισμού. Οι τρεις δημιουργοί χαρακτηρίστηκαν «πατροκτόνοι», καθώς θεωρήθηκε πως πρόδωσαν τα διδάγματα των καλλιτεχνικών πατεράδων τους, καθηγητών στην ΑΣΚΤ και προπατόρων της ελληνικής «παράδοσης», Γ. Μόραλη και Κ. Παρθένη. Στην πραγματικότητα όμως, όπως έδειξε και η ιστορία, Κανιάρης, Κεσσανλής και Δανιήλ υπήρξαν απλά πρωτοπόροι. Αφού γαλουχήθηκαν στο τοπικό πνεύμα της παράδοσης και αφού έζησαν στο διεθνές, μοντερνιστικό καλλιτεχνικό στερέωμα, προσφέρθηκαν τόσο πρώιμα για τα ελληνικά δεδομένα να «αναγεννήσουν» την ελληνική τέχνη , απελευθερώνοντάς τη στον χώρο.
Οι εκκωφαντικές εικόνες του Oliviero Toscani στις διαφημίσεις της Benetton
Κείμενο: Ζωή Αμοιρίδου (Lavart)
Πηγές Φωτογραφιών: 1, 2 (Κωτίδης, Α. (2011) Μοντερνισμός Και Παράδοση Στην Ελληνική Μεταπολεμική Και Σύγχρονη Τέχνη ΙΙ. Θεσσαλονίκη: University Studio Press: 267), 3, 4 (Κωτίδης, ό.π.), 5, 6, 7, 8
Βιβλιογραφία:
- Restany, P. (1964) Trois Propositions Por Une Nouvelle Sculpture Greque. [Φυλλάδιο έκθεσης]
- Αδαμοπούλου, A. (2005) Tέχνη και εθνική ταυτότητα στην Ελλάδα τη δεκαετία του 1960. Αθήνα: Νεφέλη
- Κωτίδης, Α. (1993) Μοντερνισμός Και Παράδοση Στην Ελληνική Μεταπολεμική Και Σύγχρονη Τέχνη Ι. Θεσσαλονίκη: University Studio Press
- Κωτίδης, Α. (2011) Μοντερνισμός Και Παράδοση Στην Ελληνική Μεταπολεμική Και Σύγχρονη Τέχνη ΙΙ. Θεσσαλονίκη: University Studio Press
