Ανακαλύπτοντας τον Ντοστογιέφσκι

Ντοστογιέφσκι ή αλλιώς Μίσκιν, Ρασκόλνικοφ, Σταυρόγκιν και Καραμάζοφ

Ο Ντοστογιέφσκι, σπουδαίος ανατόμος των ανθρώπινων παρορμήσεων, είναι ο αγαπημένος συγγραφέας πολλών βιβλιόφιλων. Να τολμήσω να πω ότι είναι τόσο ισχυρό το ίχνος του στην ιστορία, όχι μόνο στην ιστορία της λογοτεχνίας, που είναι ο αγαπημένος συγγραφέας ακόμη και όσων δεν διαβάζουν. Τον Νοέμβριο του 2021 συμπληρώνονται 200 χρόνια από τη γέννηση του.

Το όνομα του

Ας αρχίσουμε προσπαθώντας να προφέρουμε σωστά το πλήρες όνομά του στα Ρωσικά: Φιόνταρ (Θεόδωρος) Μιχάηλαβιτς Ντασταγιέφσκι. Το επίθετο Ντοστογιέφσκι έχει γεωγραφική προέλευση. Οι πρόγονοι του προέρχονταν από το Dostoïevo, ένα χωριό της Λευκορωσίας.  Ακούστε το όνομα και κάντε εξάσκηση εδώ:

Για τη ζωή του

Ο Ντοστογιέφσκι μετέφερε πολλά βιώματα στα κείμενά του. Μαθαίνοντας, επομένως, για τη ζωή του κατανοούμε καλύτερα και το έργο του.  Ένα άριστο σημείο πρόσβασης στον κόσμο του Ντοστογιέφσκι είναι το δοκίμιό του Άρη Αλεξάνδρου: «Ο δραματουργός Ντοστογιέβσκη». Πρόκειται για ένα χειρόγραφο που βρέθηκε στα χαρτιά του, μέσα σε έναν φάκελο υπό τον τίτλο «Περί Ντοστογιέβσκη». Ο Αλεξάνδρου μετέφρασε αξεπέραστα τα περισσότερα από τα έργα του Ρώσου μυθιστοριογράφου για τις εκδόσεις Γκοβόστη. Εδώ, παίρνουμε μία καλή γεύση: Άρης Αλεξάνδρου: «Ο δραματουργός Ντοστογιέβσκη». Να σημειωθεί μόνο πως με βάση το ισχύον ημερολόγιο η ημερομηνία γέννησης του Ντοστογιέφσκι είναι 11/11 και όχι 30/10.

Αναλυτικά στοιχεία, μάλιστα ανά έτος, παρουσιάζονται σε ειδικό αφιέρωμα στο περιοδικό Διαβάζω, ενώ η πιο διάσημη βιογραφία του είναι η πεντάτομη έκδοση του Τζόζεφ Φρανκ.  Τις αναμνήσεις της δεύτερης γυναίκας του από την κοινή ζωή της με τον Ντοστογιέφσκι, διαβάζουμε στο βιβλίο της «Η Ζωή μου με τον Ντοστογιέφσκι».  Να μην ξεχάσουμε και τον Κωστή Παπαγιώργη, ο οποίος εμβαθύνοντας με τη διεισδυτική ματιά του, στον δικό του «Ντοστογιέφσκι» μάς παρουσίασε διεξοδικά το γενικό πλαίσιο και τους βασικούς του ήρωες. Για όποιον βέβαια επιθυμεί να κατανοήσει πλήρως την προσωπικότητα και τις ιδέες του Ντοστογιέφσκι οφείλει να διαβάσει «Το Ημερολόγιο Ενός Συγγραφέα»· δοκίμια, σχόλια και διηγήματα, δημοσιευμένα αρχικά στο περιοδικό Πολίτης, που το 1876-77 τα κυκλοφόρησε ο ίδιος ως ανεξάρτητο μηνιαίο περιοδικό. Το εγχείρημα του είχε μεγάλη απήχηση, και στην εποχή του υπήρξε περισσότερο δημοφιλές από τα μυθιστορήματά του. Με τη σημερινή οπτική ο Ντοστογιέφσκι ήταν ένας πρώιμος blogger.

Η θέση του στον Χάρτη της Λογοτεχνίας

Σε ότι αφορά τις λογοτεχνικές επιρροές του Ντοστογιέφσκι:

• Ο Πούσκιν επηρέασε τον Ντοστογιέφσκι, όπως άλλωστε και όλους τους μεταγενέστερούς Ρώσους λογοτέχνες. Πέθανε την ίδια χρονιά με τη μητέρα του Ντοστογιέφσκι. Λέγεται πως εκείνος δήλωσε ότι αν δεν φορούσε ήδη ρούχα πένθους θα τα έβαζε για τον ποιητή. Στις 8 Ιουνίου 1880 ο Ντοστογιέφσκι εκφωνεί τον περίφημο λόγο του για τον Πούσκιν, που κυκλοφορεί στα ελληνικά υπό τον τίτλο «Για τον Πούσκιν». (1)
• Ο Ντοστογιέφσκι θαύμαζε επίσης τον Γκόγκολ. Όπως είχε παραδεχθεί, «όλοι έχουμε βγει από το «Παλτό» του Γκόγκολ». (2)
• Επίσης, εμπνεύστηκε και από τον Ντίκενς, το οποίον αποκάλεσε «μεγάλο Χριστιανό». Θαυμάζοντας ιδιαίτερα τους ταπεινούς χαρακτήρες του Ντίκενς, κατά κάποιον τρόπο ο Ντοστογιέφσκι έγινε η φωνή των λιγότερο προνομιούχων στη Ρωσία, όπως ακριβώς ήταν ο Ντίκενς στη Μεγάλη Βρετανία. (3)

Όσον άφορα την επίδραση του ίδιου, σε γενικές γραμμές θεωρείται ότι ο Ντοστογιέφσκι άνοιξε το δρόμο στο μοντερνισμό και πως «μόλυνε ανεπανόρθωτα το σώμα της λογοτεχνίας με τον ιό της αμφιβολίας». (4) Επηρέασε πολλούς συγγραφείς από τον Νίτσε έως το Χέμινγουεϊ, ακόμη και ολόκληρα είδη, όπως η Μπιτ (Beat) Λογοτεχνία και φιλοσοφικά κινήματα, όπως ο Υπαρξισμός. Η γοητεία του έγκειται στο ότι η γραφή του φέρνει τους αναγνώστες πρόσωπο με πρόσωπο με το μυστήριο της ανθρώπινης φύσης.

Αν είστε οπτικοί τύποι, για τους υποτυπώδεις συσχετισμούς του με άλλους διάσημους συγγραφείς, δείτε το σχετικό διάγραμμα.  Ένας άλλου τύπου χάρτης, είναι αυτός που άπαντα στο ερώτημα «Τι άλλο διαβάζουν οι αναγνώστες του Fyodor Dostoyevsk»; Η εγγύτητα των ονομάτων των συγγραφέων είναι ενδεικτική της κοινής αρέσκειας από τους αναγνώστες. Επίσης υπάρχει μια καλή απάντηση στο ερώτημα με ποιο βιβλίο να αρχίσει κανείς να διαβάζει Ντοστογιέφσκι, καθώς και στο ερώτημα με ποια σειρά.

Οι λάτρεις του

Ενδεικτικά:

• Ο Αμερικανός μυθιστοριογράφος Γουίλιαμ Φώκνερ ανέφερε τον Ρώσο συγγραφέα ως μία από τις κύριες λογοτεχνικές του εμπνεύσεις, μαζί με τη Βίβλο και τον Σαίξπηρ. (5)
• Ο Νίτσε, λάτρης της ρωσικής λογοτεχνίας, μνημόνευσε τον Ντοστογιέφσκι ως μία από τις πιο ευτυχισμένες ανακαλύψεις της ζωής του. (5)
• Ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες μιλάει για τον Ντοστογιέφσκι και τον Σοφοκλή ως τους μεγαλύτερους μέντορες του. (6)
• Ο Ορχάν Παμούκ, παραδέχτηκε ότι όταν διάβασε για πρώτη φορά τους «Αδελφούς Καραμάζοφ» συνειδητοποίησε ότι η ζωή του είχε αλλάξει εντελώς. (5)
• Ο Στέφαν Τσβάιχ γράφει στο «Τρεις δάσκαλοι: Μπαλζάκ – Ντίκενς – Ντοστογιέφσκυ» ότι «υπάρχει μόνο ένας τρόπος να τον πλησιάσεις: με ενθουσιασμό». Ένα σημάδι του ενθουσιασμού του Τσβάιχ εκδηλώνεται και στο βιβλίο του «Οι μεγάλες στιγμές της ανθρωπότητας». (7)
• Ο Αλμπέρ Καμύ διάβασε για πρώτη φορά Ντοστογιέφσκι όταν ήταν 20 ετών και ήταν μια εμπειρία που αργότερα χαρακτήρισε ως συγκλονιστική. Το έργο που τον επηρέασε περισσότερο ήταν  «Οι Δαιμονισμένοι», τους οποίους μάλιστα τους διασκεύασε σε θεατρικό κείμενο, που έκανε πρεμιέρα στις 28 Ιανουαρίου 1959 στο Παρίσι. (8)
• «Είναι προφανές ότι ο είναι ο μεγαλύτερος συγγραφέας που γεννήθηκε ποτέ», είπε για αυτόν η Βιρτζίνια Γουλφ (9).
• Ο Φραντς Κάφκα τον χαρακτήρισε «συγγενή εξ αίματος», (10)
• ενώ ο Φρόιντ, ο οποίος στη μελέτη του «Ο Ντοστογιέφσκι και η Πατροκτονία», ασχολείται με την πολυδιάστατη προσωπικότητα του κορυφαίου Ρώσου πεζογράφου, τον τοποθετεί «πολύ κοντά στον Σαίξπηρ», και θεωρεί ότι οι «Αδελφοί Καραμάζοφ» είναι το πιο μεγαλειώδες μυθιστόρημα που έχει γραφτεί ποτέ». (11)
• Ο δε Άλμπερτ Αϊνστάιν έχει πει: «ο Ντοστογιέφσκι μού προσφέρει πολύ περισσότερα από οποιονδήποτε επιστήμονα». (12)

Οι επικριτές

Ο Ντοστογιέφσκι  δεν έχει λάβει ποτέ στη Ρωσία την υψηλή θέση που έλαβε στη Δύση. Δεν είναι τυχαίο ότι η Διεθνής Εταιρεία Ντοστογιέφσκι ιδρύθηκε στη Δύση. (13) Κατηγορήθηκε ότι έγραφε βιαστικά και ατημέλητα, ακόμα και σε «κακά ρωσικά». Συχνά έγραφε με φρενήρεις ρυθμούς, κάτω από το άγχος ασφυκτικών χρονικών περιθωρίων. Για παράδειγμα έγραψε τον «Παίκτη» μέσα σε 26 μόλις μέρες. Επιπλέον, δεν ήταν λίγοι και όσοι φοβόντουσαν ότι τα μυθιστορήματά του έβγαζαν προς τα έξω μια διεστραμμένη απεικόνιση των Ρώσων.

• Ο Μαξίμ Γκόρκι, έγραψε: «Ο Ντοστογιέφσκι είναι σίγουρα ιδιοφυΐα αλλά είναι ανήθικος. Ένιωσε, κατάλαβε και απεικόνισε με ευχαρίστηση δύο ασθένειες του Ρώσου… τη σαδιστική βία ενός νιχιλιστή που έχει χάσει την πίστη του στα πάντα και τον μαζοχισμό ενός κατεστραμμένου πλάσματος… αλλά δεν είναι αυτό που έχουμε, υπάρχει κάτι περισσότερο από θηρία και κλέφτες μέσα μας! Και ο Ντοστογιέφσκι είδε μόνο αυτούς.»  (14)
• Ο πιο διάσημος επικριτής του Ντοστογιέφσκι είναι ο Ναμπόκοφ. Στα «Μαθήματα για τη ρωσική λογοτεχνία», μια συλλογή διαλέξεων του σε αμερικανικά πανεπιστημιακά ιδρύματα, τον χαρακτηρίζει «μέτριο συγγραφέα, με σελίδες που διακρίνονται για το υψηλής ποιότητας χιούμορ του, αλλά και με σελίδες όπου κυριαρχούν η φλυαρία και οι κοινοτοπίες». Επιπλέον, τον κατηγορεί για μελοδραματισμό και διδακτισμό και του προσάπτει ότι χρησιμοποιεί απροκάλυπτα τους ήρωες τους ως φερέφωνα των απόψεων του, σε αντιδιαστολή με τους Τολστόι, Γκόγκολ και Τσέχωφ, οι οποίοι επιτρέπουν στους ήρωες τους να αυτονομούνται. (15)
• Έχουμε επίσης και την περίπτωση του Τζόζεφ Κόνραντ, ο οποίος απεχθανόταν τον Ντοστογιέφσκι. Τον μισούσε επειδή ήταν τρελός και μπερδεμένος και κυρίως επειδή ήταν «πολύ Ρώσος». Αντιθέτως, θαύμαζε τον δυτικό Τουργκένιεφ. Έγραψε μάλιστα και ένα μυθιστόρημα λίγο πολύ ως απάντηση στο διάσημο έργο του Ντοστογιέφσκι «Έγκλημα και Τιμωρία». Πρόκειται για το μυθιστόρημα «Με τα μάτια ενός Δυτικού», ένα βαθύτατα πολιτικό έργο, που γράφτηκε το 1911. (16)

Επίσης, να σημειωθεί ότι  τα ρωσικά λεξικά περιλαμβάνουν ένα ουσιαστικό που προέρχεται από το όνομα του συγγραφέα: «ντοστογιεφσκικός». Ο  όρος περιγράφει κάποιον ή κάτι σκόπιμα δύσκολο, υστερικό ή διεστραμμένο. (7)

Τολστόι vs Ντοστογιέφσκι

Το δίλημμα τέθηκε και επισήμως από τον Τζορτζ Στάινερ, με το «Τολστόι ή Ντοστογιέφσκι. Δοκίμιο Παλαιάς Κριτικής». Η ανάγκη μας να παράγουμε δίπολα, για να δημιουργείται πεδίο συζήτησης και αντιπαράθεσης, δεν σταματάει φυσικά, στο ζευγάρι Καζαντζίδη – Μπιθικώτση. Οι δυο πυλώνες της ρωσικής λογοτεχνίας αντιπροσωπεύουν δυο διαφορετικά λογοτεχνικά παραδείγματα, το επικό και το τραγικό. Κατά Στάινερ, ο Τολστόι είναι «επικός, καθώς κλείνει συνειδητά προς τον Όμηρο, ενώ μετά τον Σαίξπηρ, ο Ντοστογιέφσκι είναι ο σημαντικότερος δραματουργός». Ο Τολστόι εκφράζει τον ορθό λόγο, αντίθετα ο Ντοστογιέφσκι τον ανορθολογισμό και το παράδοξο. Ο Τολστόι αποθεώνει τη φύση και το φως ενώ ο Ντοστογιέφσκι, ως καθαρόαιμος αστικός μυθιστοριογράφος, αποθεώνει τα σκοτάδια και το χάος και υπερτονίζει την εσωστρέφεια των ηρώων του.

Οι δυο συγγραφείς δεν συναντήθηκαν ποτέ. Το 1878 και οι δύο παρακολούθησαν μια διάλεξη του φιλόσοφου Vladimir Solovyev, βρέθηκαν στο ίδιο δωμάτιο, αλλά δεν συναντήθηκαν. Ο Ντοστογιέφσκι θαύμαζε τον Τολστόι, ενώ ο Τολστόι, που μάλλον τον θεωρούσε αδιάφορο καλλιτεχνικά, εντυπωσιάστηκε από τις «Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμένων». Όταν πληροφορήθηκε το θάνατο του Ντοστογιέφσκι, σε μια ιδιωτική επιστολή, έγραψε: «Δεν έχω δει ποτέ αυτόν τον άντρα και δεν είχα καμία σχέση μαζί του, και ξαφνικά, όταν πέθανε, κατάλαβα ότι αυτός ήταν ο πιο στενός, ο πιο αγαπητός για μένα άνθρωπος, του οποίου την παρουσία χρειαζόμουν περισσότερο…». (17)

Η βιβλιοθήκη του

Ο Ντοστογιέφσκι διάβαζε λογοτεχνία από μικρή ηλικία. Γνώριζε πολύ καλά το έργο του Ουγκώ, του Μπαλζάκ, των Χόφμαν, Σίλερ, Ντίκενς, Ράντκλιφ, Σκοτ, και πολλών άλλων. (18) Τα περισσότερα βιβλία της βιβλιοθήκης του χάθηκαν ενώ ήταν στο εξωτερικό, από το 1867 έως το 1871. Χάρη στη σύζυγο του Άννα Γκριγκόρεβνα έχουμε ωστόσο πληροφορίες σχετικά με τη συλλογή βιβλίων του από τα επόμενα χρόνια. (19)

Το πιο σημαντικό βιβλίο για τον Ντοστογιέφσκι ήταν σίγουρα  η «Καινή Διαθήκη» του. Την έλαβε ως δώρο στο δρόμο προς τη Σιβηρία  και την είχε μαζί του κατά τη διάρκεια των τεσσάρων ετών της φυλάκισής του. Εκεί πάνω, μην έχοντας μολύβι, χρησιμοποίησε το νύχι του για να επισημάνει μέρη σημαντικά για αυτόν. Από τότε και έπειτα δεν αποχωρίστηκε αυτό το βιβλίο. Την τελευταία μέρα της ζωής του, ζήτησε από τη γυναίκα του να το ανοίξει σε μια σελίδα τυχαία και να του τη διαβάσει. (19)

Όταν ο Ντίκενς γνώρισε τον Ντοστογιέφσκι: Μια λογοτεχνική φάρσα

 Παρόλο που για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα έγινε πιστευτό, στην πραγματικότητα η συνάντηση των δύο δεν έγινε ποτέ. Επινοήθηκε ως φάρσα από τον AD Harvey, ως κομμάτι μιας σειράς κειμένων ψευδών ταυτοτήτων. Η πληροφορία δημοσιεύτηκε το 2002, δήθεν από μια κάποια ακαδημαϊκό Stephanie Harvey, στο Dickensian και δεν άργησε να ενσωματωθεί σε βιογραφίες του Ντίκενς, ως ιστορικό γεγονός (20) που καταγράφηκε τάχα σε  επιστολή του Ντοστογιέφσκι:  «μου είπε ότι όλοι οι καλοί απλοί άνθρωποι στα μυθιστορήματά του… είναι αυτό που ο ίδιος ήθελε να ήταν, και οι κακοί ήταν αυτό που ο ίδιος ήταν, ή μάλλον αυτό που έβρισκε στον εαυτό του …» (21)

Τα σχέδια και τα χειρόγραφα του

Πολύπλοκα, χαοτικά, γεμάτα πάθος είναι τα χειρόγραφα του Ντοστογιέφσκι. Πέρα από το καλλιγραφικά γραμμένο κείμενο, διακρίνονται πολλά εικονογραφικά στοιχεία: πρόσωπα, φύλλα ή λουλούδια και γοτθικά οικοδομικά στοιχεία (καμάρες, πυργίσκοι, παράθυρα). (22) Μπορεί να βρει κανείς μέσα στα σκίτσα τους μυθιστορηματικούς του ήρωες, κάποιοι έχουν αναγνωρίσει σε μια φιγούρα και τον Σαίξπηρ. (23)

Οι ήρωες του

Οι χαρακτήρες του Ντοστογιέφσκι είναι ενσαρκωμένες ιδέες που βγαίνουν στην επιφάνεια αλληλεπιδρώντας, κυρίως μέσα από τη φόρμα του διάλογου ή κάποιας εσωτερικής σύγκρουσης που προκύπτει μέσα από τις αντιφάσεις της ανθρώπινης ύπαρξης. Την επόμενη φόρα που θα διαβάσετε Ντοστογιέφσκι, δώστε προσοχή στα ονόματα των ηρώων του. Τα ονόματα που επέλεγε υπαινίσσονται  τον ρόλο των ηρώων στην ιστορία που κάθε φορά αφηγείται. Ενδεικτικά:

• Το όνομα Ρασκόλνικοφ, που συναντάμε στο «Εγκλήματα και Τιμωρία», προέρχεται από τη ρωσική λέξη «раскол», που σημαίνει «σχίσμα». Περιγράφει μονολεκτικά τόσο τη διχασμένη φύση του ήρωα, όσο και την προσπάθεια του να ξεφύγει από τη θρησκευτική ηθική. (24)
• Το επίθετο Καραμάζοφ προέρχεται από τη σύνθεση των λέξεων «καρά» και «мазать», με την χαρακτηριστική ρωσική κατάληξη στο τέλος. Καρά σημαίνει «μαύρο» στα Ταταρικά, που ανήκει στην οικογένεια των τουρκικών γλωσσών, ενώ το ρώσικο ρήμα мазать  σημαίνει «λεκιαζω, λερώνω.» (25)
• Το πλήρες όνομα Λέων Νικολάεβιτς Μίσκιν εμπεριέχει μια μεγάλη αντίφαση. Λέων ειναι το όνομα, μια που η λέξη «лев» σημαίνει «λιοντάρι», ενώ το επώνυμο Μίσκιν προέρχεται από τη ρωσική λέξη «мышь» που σημαίνει «ποντίκι». H παρουσία του Μίσκιν «που μοιάζει με τον Χριστό» έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την σκανδαλώδη κοινωνία που τον περιβάλλει. (26)

Ο  Ντοστογιέφσκι δεν έγραψε θεατρικά… ή μήπως έγραψε;

Επιστρέφουμε πάλι στο Στάινερ, μια που με την βοήθεια του καταλαβαίνουμε ότι «Ο Ντοστογιέφσκι μετέφρασε τη γλώσσα και τη γραμματική του δράματος στην ιδιόλεκτο της πεζογραφίας». Δικαιολογημένα ο Αλεξάνδρου σημειώνει ότι «μεταφράζοντας Ντοστογιέβσκη», είχα την αίσθηση πως έπρεπε να αποδώσω θεατρικό έργο και όχι μυθιστόρημα» και ότι στην ουσία «δεν έγραψε τίποτε άλλο, παρά μόνο θεατρικά έργα».

Τα έργα του Φιόντορ Μιχαήλοβιτς Ντοστογιέφσκι, αν και ο ίδιος ουσιαστικά δεν έγραψε θεατρικές παραστάσεις, παρουσιάζονται διεθνώς επί σκηνής σε μια πληθώρα από διασκευαστικά εγχειρήματα. Αυτό αποδίδεται αφενός στην έντονη προφορικότητα των έργων του, αφετέρου στη δραματουργική ένταση τους. Τι γνώμη θα είχε ο Ντοστογιέφσκι για τις σκηνικές μεταφορές του έργου του; Υπάρχει κάποιου τύπου δική του απάντηση. 

Στην Ελλάδα έχει αγαπηθεί πολύ. Μπορείτε να ακούσετε κάποια από τα κορυφαία του έργα στο σχετικό λήμμα του αρχείου ραδιοφωνικού θεάτρου, με ηθοποιούς όπως: Αλέκος Αλεξανδράκης, Δέσποινα Μπαμαδέλη, Νικήτας Τσακίρογλου, Δημήτρης Λιγνάδης,  Βασίλης Διαμαντόπουλος Πέτρος Φυσσούν, Τίτος Βανδης, Στέφανος Ληναίος, Σπύρος Καλογήρου Μάνος Κατράκης, Άννα Συνοδινού

Στις εικαστικές τέχνες  

Στις εικαστικές τέχνες βρίσκουμε τον Ντοστογιέφσκι μέσα στον πίνακα «Συνάντηση Φίλων» του Μαξ Ερνστ, ενός από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του κινήματος του σουρεαλισμού. Σε αυτόν τον πίνακα, ένα φαντασιακό ομαδικό πορτρέτο, ανάμεσα σε σουρεαλιστές καλλιτέχνες απεικονίζεται και η μορφή του Ρώσου συγγραφέα.

Πολύ μεγάλη επίδραση φαίνεται να είχε ο Ντοστογιέφσκι στο έργο του εξπρεσιονιστή ζωγράφου Έντβαρντ Μουνκ, δημιουργού της διάσημης «Κραυγής». Ένα ελάχιστα γνωστό έργο του Ντοστογιέφσκι, το «Ένα γλυκό κορίτσι»,  είχε επηρεάσει βαθύτατα τον Νορβηγό ζωγράφο. Οι ειδικοί μάλιστα πιστεύουν ότι στην αυτοπροσωπογραφία του  «Μεταξύ του ρολογιού και του κρεβατιού», όπου απεικονίζει τον εαυτό του ως έναν δυστυχισμένο γέροντα, διακρίνεται η μορφή αυτού του κοριτσιού. Το βιβλίο «Δαιμονισμένοι» ήταν στο κομοδίνο του Μουνκ όταν βρέθηκε νεκρός στο εξοχικό του, το 1944. (27)

Στην κινηματογραφική οθόνη

Μόνο το «Έγκλημα και τιμωρία»  έχει μεταφερθεί σε περισσότερες από 25 ταινίες, με πρώτη την βωβή ταινία του 1923 «Ρασκόλνικοφ», υπό τη σκηνοθεσία του Γερμανού σκηνοθέτη Robert Wiene. Ακολούθησαν πολλές ακόμη εκδόσεις, αλλά όχι από τον Χίτσκοκ, όποιος απαντώντας σε σχετική ερώτηση του Τρυφώ δήλωσε πως για να το αποδώσει σωστά στην κινηματογραφική γλώσσα θα έπρεπε να φτιάξει μια ταινία έξι έως δέκα ωρών. (28). Το αριστούργημα του « Η θηλιά» πάντως, θεωρείται άκρως ντοστογιεφσκική. (29)

Ας θυμηθούμε και το «Έγκλημα και Τιμωρία» του Άκι Καουρισμακι, την πρώτη ταινία του Φιλανδού σκηνοθέτη. Πρόκειται για ελεύθερη μεταφορά, με τη δράση να τοποθετείται στο σύγχρονο Ελσίνκι. «Ήταν μια απόφαση που έπρεπε να πάρω. Γύρισα αυτήν την ταινία εξαιτίας του Άλφρεντ Χίτσκοκ… είχε πει ότι μόνο ένα βιβλίο δεν θα τολμούσε ποτέ να ακουμπήσει, το «Εγκλημα και τιμωρία» του Ντοστογιέφσκι. Όταν το διάβασα σκέφτηκα, «θα σου δείξω εγώ, γέρο μου». Όπως παραδέχεται, μετά κατάλαβε ότι είχε δίκιο, «είναι το πιο σύνθετο μυθιστόρημα που υπάρχει για κινηματογραφική διασκευή». (30)

Οπωσδήποτε πρέπει να αναφερθούμε και στον Ακίρα Κουροσάβα, για τον οποίο έχει λεχθεί ότι το φάντασμα του Ρώσου μυθιστοριογράφου πλανάται σχεδόν σε ολόκληρο το έργο του.  Έχει άλλωστε μεταφέρει στην οθόνη τον «Ηλίθιο» , τοποθετώντας την ιστορία στο Χοκάιντο. Ωστόσο, η ταινία αυτή θεωρείται ευρέως ως η χειρότερη της ώριμης καριέρας του. (31)

Ο Ντοστογιέφσκι βρίσκεται επίσης πίσω από τον «Ταξιτζή» (29) του Μάρτιν Σκορσέζε, την ταινία «Ιβάν ο Τρομερός» του Σεργκέι Αϊζενστάιν και τον «Αντρέι Ρουμπλιόφ» του Ταρκόφσκι. «Ο Ντοστογιέφσκι θα μπορούσε να γίνει το βασικό σημείο αυτού που θέλω να κάνω στον κινηματογράφο», έγραψε ο Ταρκόφσκι. (32)

Επίσης, αξίζει να αναφερθούμε στις «Λευκές Νύχτες» του Λουκίνο Βισκόντι, που βασίζονται στην ομώνυμη νουβέλα του Ντοστογιέφσκι, με πρωταγωνιστή τον Μαρτσέλλο Μαστρογιάννι. (33) Λευκές νύχτες είχαμε και στην Αθήνα, δια χειρός Κώστα Φέρρη. Πρόκειται για την ταινία του «Δυο φεγγάρια τον Αύγουστο», του 1978. (34)

Τέλος, μια  ταινία που συνομιλεί με το «Έγκλημα και τιμωρία»  είναι το «Match point» του Γούντι Άλεν. Ο βασικός χαρακτήρας της ταινίας, ο Γουίλτον, ταυτίζεται με τον Ρασκόλνικοφ, μόνο που ο Άλεν υποστηρίζει, σε αντίθεση με τον Ντοστογιέφσκι, ότι δεν υπάρχει ούτε Θεός, ούτε τιμωρία, ούτε επιθυμία για λύτρωση. Ο Άλεν μας δίνει στο πιάτο την αναφορά σε μια από τις πρώτες σκηνές, όπου διακρίνεται ο πρωταγωνιστής να διαβάζει το βιβλίο «Έγκλημα και τιμωρία». (29) Αναστροφή μοτίβων του Ντοστογιέφσκι, αλλά και του Τολστόι, έχει επιχειρήσει ο Άλεν στο παρελθόν στην ταινία του «Ο Ειρηνοποιός», καθώς και στο «Απιστίες και Αμαρτίες». (35)

Ντοστογιέφσκι του 21ου αιώνα

Ο Καμύ είχε χαρακτηρίσει τον Ντοστογιέφσκι «προφήτη του εικοστού αιώνα», όπως διασαφηνίζει ο Τζόζεφ Φρανκ, μάλλον εξαιτίας του θρύλου του Μεγάλου Ιεροεξεταστή, όπου ο Ντοστογιέφσκι καυτηριάζει την προθυμία των ανθρώπων να ανταλλάξουν την ελευθερία τους με την υλική ασφάλεια, κάτι που ο Καμύ αντιλαμβανόταν ως προφητεία για τον σταλινισμό. (36)

Ο Μπαχτίν εκφράζει μια πολύ ενδιαφέρουσα θεωρία για το μυθιστορηματικό σύμπαν του Ντοστογιέφσκι που τον καθιστά απόλυτα σύγχρονο.  Ισχυρίζεται ότι ο Ντοστογιέφσκι ήταν ο πρώτος συγγραφέας του πολυφωνικού μυθιστορήματος αντί καθορισμένων χαρακτήρων. Ο συγγραφέας δεν εξηγεί πλέον ούτε κρίνει τους χαρακτήρες του, δεν προσπαθεί να τους εντάξει σε κάποιο ηθικό πλαίσιο, απλώς τους αφήνει να μιλήσουν μόνοι τους. (37)

Η αλήθεια είναι ότι ο Ντοστογιέφσκι παραμένει εξαιρετικά σύγχρονος, μια που η ανθρωπότητα δεν έχει καταφέρει μέχρι σήμερα να ξεπεράσει τα ζητήματα που έθεσε στο έργο του και είναι ακόμη ανοιχτά. Για να γίνει αντιληπτό πόσο βαθιά έχει ακουμπήσει τα εσώψυχα μας παραθέτω το άσμα «Έγκλημα και τιμωρία», που έδωσε και τον τίτλο σε ένα ολόκληρο άλμπουμ του Γιώργου Μαργαρίτη. Στιχουργικά το τραγούδι υπογράφει ο Μανώλης Ρασούλης.

Ταξιδεύοντας με τον Ντοστογιέφσκι

• Πρώτη στάση το χωριό Darovoye, περίπου 90 μίλια νοτιοανατολικά της Μόσχας. Εκεί βρισκόταν το εξοχικό της οικογενείας του, σε ένα κτήμα 300 στρεμμάτων. Σήμερα είναι καλά διατηρημένο και επισκέψιμο
• Μεγάλη στάση στην Αγία Πετρούπολη, όπου ο Ντοστογιεφσκι πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του, σε περίπου είκοσι διαφορετικές διευθύνσεις. Άλλωστε, η πόλη αυτή είναι επίσης το σκηνικό για πολλά μυθιστορήματά του. Το τελευταίο του σπίτι είναι το πιο διάσημο μουσείο του. Έζησε εκεί μέχρι το θάνατό του, το 1881, όπου  έγραψε ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας  λογοτεχνίας, το τελευταίο του μυθιστόρημα «Αδελφοί Καραμάζοφ». Οι επισκέπτες του μουσείου μπορούν να δουν μερικά από τα προσωπικά του αντικείμενα και χειρόγραφα του. Να σημειωθεί ότι γίνονται λογοτεχνικές περιηγήσεις στα βήματα των ηρώων του Ντοστογιέφσκι, με την τελική στάση να γίνεται στο νεκροταφείο Tikhvin, όπου ο Ντοστογιέφσκι είναι θαμμένος μαζί με πολλούς άλλους μεγάλους Ρώσους καλλιτέχνες. (38)

• Τον Απρίλιο του 1849 ο Ντοστογιέφσκι φυλακίστηκε για τη συμμετοχή του στον Κύκλο Πετρασέβσκι. Αφού γλυτώνει, την τελευταία στιγμή, την εκτέλεση εκτίει τέσσερα χρόνια (1850-1854) καταναγκαστικών έργων στο Όμσκ της Σιβηρίας. Εκεί υπάρχει σήμερα μουσείο με εκθέματα του κελιού όπου ζούσε.
• Μουσείο Ντοστογιέφσκι υπάρχει και στη Μόσχα, στο διαμέρισμα όπου γεννήθηκε και έζησε μέχρι τα 16 όταν μετακόμισε στην Αγία Πετρούπολη.

  

• Το καλοκαίρι του 1862 ο Ντοστογιέφσκι έφυγε στο εξωτερικό για ταξίδι διαρκείας δυόμισι μηνών.  Επισκέφτηκε τη Γερμανία, τη Γαλλία, την Αγγλία, την Ελβετία και την Ιταλία. Εντυπώσεις από το ταξίδι, που δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό του, σήμερα κυκλοφορούν ως δοκίμιο υπό τον τίτλο «Χειμερινές Σημειώσεις πάνω σε Καλοκαιρινές εντυπώσεις» (39) Στο εξωτερικό κατέφυγε για να γλιτώσει από χρέη του κατέφυγε, όπου έζησε από το 1867 ως το 1871, όποτε και του δόθηκε άδεια να επιστέψει στην Αγία Πετρούπολη.

Και ποιος θεωρείται ο Έλληνας Ντοστογιέφσκι;

Κλείνοντας, να θυμηθούμε ότι Έλληνα Ντοστογιέφσκι έχουν αποκαλέσει τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη. Κοινά στοιχεία των δύο συγγραφέων είναι η πολύ εύστοχη διείσδυση στον ψυχικό κόσμο των ηρώων τους. Να σημειωθεί ότι ο Παπαδιαμάντης ήταν ο πρώτος μεταφραστής του «Έγκλημα και Τιμωρία» στα ελληνικά το 1889. Σε 106 επιφυλλίδες στην «Εφημερίδα», από τις 14 Απριλίου ως την 1η Αυγούστου 1889 πρωτοεμφανίστηκε η μετάφραση ανώνυμα. Δεν είναι περίεργο λοιπόν, το ότι η «Φόνισσα» του Παπαδιαμάντη, ένα από τα σημαντικότερα έργα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, συνδέθηκε άμεσα με το μυθιστόρημα «Έγκλημα και Τιμωρία» του Ντοστογιέφσκι. (40)

Κείμενο: Χριστίνα Βουμβουράκη (Lavart)

Πηγές πληροφοριών: (1), (2), (3), (4), (5), (6), (7), (8), (9), (10), (11), (12), (13), (14), (15), (16), (17), (18), (19), (20), (21), (22), (23), (24), (25), (26), (27), (28), (29), (30), (31), (32), (33), (34), (35), (36), (37), (38), (39), (40)

Πηγές φωτογραφιών: (1), (2), (3), (4), (5), (6), (7), (8), (9), (10), (11), (12)