Βιολόγος, γενετικός επιστημολόγος και ψυχολόγος, ο πατέρας της μελέτης της γνωστικής ανάπτυξης. Ποιος ήταν ο Ζαν Πιαζέ και ποια είναι η θεωρία του κονστρουκτουβισμού;
Τα χρόνια της εξέλιξης του Πιαζέ
Ο Πιαζέ γεννιέται στο κέντρο της Ευρώπης, στις 9 Αυγούστου του 1896, στην βορειοανατολική πόλη της Ελβετίας ονόματι Νεσατέλ (Neuchâtel). Ήταν ο πρωτότοκος γιος της οικογένειας. Ο πατέρας του, όντας καθηγητής μεσαιωνικής λογοτεχνίας, υπήρξε πρότυπο από πολύ νωρίς για τον μικρό Πιαζέ, ως προς την αφοσοίωση στις σπουδές.
Από μικρή ηλικία, διαφαινόταν οι αγάπη του για τις φυσικές επιστήμες και την βιολογία. Στα 10 του χρόνια, ήταν ενθουσιασμένος με… τα μαλάκια, καθώς επισκεπτόταν το μουσείο φυσικής ιστορίας της περιοχής του για να τα παρατηρήσει. Σε ηλικία μόλις 11 ετών, όταν φοιτούσε στο λατινικό Γυμνάσιο της Νεσατέλ, ολοκλήρωσε μία μικρή επιστημονική έρευνα σε ένα σπουργίτη με αλφισμό. Στην εφηβεία του, οι μελέτες του για τα μαλάκια δημοσιεύτηκαν ευρέως και η ηλικία του συντάκτη διέφευγε των αναγνωστών, καθώς θεωρούσαν πως ήταν κάποιος ειδικός στο θέμα.
Καθόλου αναπάντεχα, μπαίνοντας στην Τριτοβάθμια εκπαίδευση, ο Πιαζέ σπούδασε ζωολογία, κατακτώντας τον διδακτορικό του τίτλο στις φυσικές επιστήμες το 1918. Την ίδια χρονιά, έρχεται σε επαφή με την ψυχανάλυση, όπου για ένα εξάμηνο σπούδασε κοντά στον Κάρλ Γιουνγκ και τον Μπλόιλερ. Τον επόμενο χρόνο, θα βρεθεί στο Πανεπιστήμιο της Σορβόνης για να διδαχθεί Ψυχοπαθολογία.
Το 1920 στο Παρίσι, δούλεψε στο εργαστήριο του Alfred Binet, του ανθρώπου που δημιούργησε το πρώτο τεστ νοημοσύνης. Εκεί σε συνεργασία με τον Τεοντόρ Σιμόν αξιολογούσε τα αποτελέσματα των δοκιμασιών που είχε σχεδιάσει ο Σιμόν και αποσκοπούσαν στην σύνδεση της ηλικίας του παιδιού και των λαθών που έκανε στο τεστ. Έτσι, γεννήθηκε η σπίθα στο μυαλό του Πιαζέ που οδήγησε στην θεωρία του για την μάθηση.
Πριν ο Piaget διατυπώσει την αναπτυξιακή θεωρία του, τα παιδιά αντιμετωπίζονταν συχνά ως μικροί ενήλικες. Αντ’ αυτού, ο Piaget υποστήριξε ότι ο τρόπος σκέψης των παιδιών είναι θεμελιωδώς διαφορετικός από εκείνον των ενηλίκων. Θεώρησε τα τεστ πολύ άκαμπτα για να αξιολογήσουν την νοημοσύνη των παιδιών, και σε επόμενη φάση επέστρεψε στα τελευταία να του εξηγήσουν την συλλογιστική τους. Τότε, κατάλαβε πως δεν τους έλειπε η εξήγηση στο πρόβλημα, απλώς λόγω της ηλικίας τους και της έλλειψης βιωματικών εμπειριών, προσπαθούσαν να εξισορροπήσουν την απάντηση τους με την φαντασία τους.
Η κονστρουκτουβιστική θεωρία
Εκείνο που παρατήρησε ο Πιαζέ, είναι πως οι γνωστικές δυνατότητες, η νοημοσύνη και η γνώση εξελίσσονται καθώς το παιδί μεγαλώνει. Επιπλέον, το παιδί για τον Πιαζέ δεν αποτελεί ένα παθητικό δοχείο γνώσεων, αλλά δημιουργεί νοητικά μοντέλα που συνδέουν τις παλιές με τις νέες εμπειρίες του.
Αναλυτικότερα, το μοντέλο που ακολούθησε ο Πιαζέ για να εξηγήσει τον τρόπου που τα παιδιά κατακτούν την γνώση βασίζεται στον κονστρουκτουβισμό. Ο κονστουκτουβισμός (προέρχεται από το ρήμα construct που σημαίνει χτίζω/φτιάχνω) περιγράφει την μάθηση ως μία δομική διαδικασία, κατά την οποία οι μαθητευόμενοι «χτίζουν» νέες γνώσεις πάνω στις ήδη υπάρχουσες. Επομένως, τόσο οι γνώσεις, όσο και η πραγματικότητα που αντιλαμβάνεται το κάθε άτομο προκαθορίζεται από τις εμπειρίες του. Το νόημα, η νοητική κατασκευή δημιουργείται μέσα από την εμπειρία.
Ακολούθως, η μάθηση αποτελεί μία δυναμική διαδικασία. Σύμφωνα με την κονστρουκτουβιστική θεωρία, για να μάθει κάποιος κάτι χρειάζεται δράση, η οποία θα περιλαμβάνει αλληλεπίδραση με τον κόσμο, είτε αυτό συμβαίνει κάτω από πειραματικές συνθήκες, είτε είναι ένα πρόβλημα του αληθινού κόσμου. Κατά την παθητική μετάδοση γνώσεων και πληροφορίας η κατανόηση είναι δυσκολότερη σε σχέση με την ενεργητική σύνδεση προηγούμενων και νέων δεδομένων.
Ο Πιαζέ, υποστήριξε πως τα παιδιά γεννούνται με μία βασική γνωστική δομή, πάνω στην οποία θα χτιστούν οι υπόλοιπες γνώσεις. Το κύριο δομικό στοιχείο αυτής της δομή είναι τα σχήματα. Ως σχήμα, ορίζεται, ένα σύνολο πληροφοριών, που βρίσκονται σε συνεκτική ακολουθία και σχετίζονται με μία όψη της πραγματικότητας (αντικείμενο, πρόσωπο, κατάσταση, ιδέα). Σύμφωνα με τα σχήματα, πραγματοποιείται η ανάλυση της πληροφορίας που δεχόμαστε και ο τρόπος που αντιδρούμε σε αυτή. Κατά τον Πιαζέ, με την ανάπτυξη του παιδιού, τα σχήματα πληθαίνουν και αναπτύσσονται.
Τα αναπτυξιακά στάδια του Πιαζέ
Χρησιμοποιώντας την νατουραλιστική παρατήρηση, ο Πιαζέ, μελέτησε την ανάπτυξη των παιδιών από την βρεφική μέχρι και την εφηβική ηλικία. Οι παρατηρήσεις του έγιναν με υποκείμενα τα δικά του παιδιά, για τα οποία κρατούσε αναπτυξιακά ημερολόγια. Φυσικά, έλαβε υπόψιν συνεντεύξεις και παρατηρήσεις από μεγαλύτερα παιδιά.
Ο Πιαζέ περιέγραψε 4 αναπτυξιακά στάδια στα οποία μεταβαίνει το παιδί κατά την διάρκεια της ανάπτυξής του. Τα στάδια χωρίζονται με γνώμονα την ηλικία του παιδιού, καθώς η τυπική ανάπτυξη συντελείται συνήθως, μέσα σε ένα συγκεκριμένο χρονικό πλαίσιο. Η εξέλιξη του παιδιού και η κατάκτηση του κάθε σταδίου ανάπτυξης εξαρτάται από την βιολογική ανάπτυξη του παιδιού και την αλληλεπίδραση του με το περιβάλλον.
Το στάδιο αισθητηριοκινητικής ανάπτυξης ( 0–18/24 μήνες)
Στην βρεφική ηλικία, το παιδί λαμβάνει πληροφορίες από τα αισθητηριακά του όργανα και από τον τρόπο που οι κινήσεις του σώματος του επιδρούν στο περιβάλλον. Καθώς μιλάμε για την περίοδο ακριβώς μετά την γέννηση, η ανάπτυξη συντελείται με ταχείς ρυθμούς. Έτσι, μέσα στο διάστημα αυτού του σταδίου υπάρχουν υποκατηγορίες αναπτυξιακών κατακτήσεων. Ξεκινώντας με τις αντανακλαστικές αντιδράσεις, το παιδί σε διάστημα μηνών αναπτύσσει την ικανότητα να αναζητεί νοητά αντικείμενα που δεν υπάρχουν στο οπτικό του πεδίο, αλλά στη σφαίρα του νοητού.
Το στάδιο προλογικής νόησης (2-6 ετών)
Τα παιδιά ξεκινούν να μπαίνουν στο στάδιο του συμβολισμού (η γλώσσα που ξεκινά να αναπτύσσεται αποτελεί την κύρια ένδειξη χρήσης συμβόλων). Αναπτύσσουν την ικανότητα να κρατούν νοητικά τις ιδιότητες ενός αντικειμένου και, ίσως, να τις αποδίδουν και σε ένα άλλο αντικείμενο. Κατά την περίοδο αυτή, τα παιδιά σκέφτονται ανιμιστικά, αποδίδοντας ζωικές ιδιότητες και σε άψυχα όντα. Ακόμη, χαρακτηριστικό αυτού του σταδίου είναι ο εγωκεντρισμός, τα νήπια, δηλαδή, βλέπουν τον κόσμο μόνο μέσα από την δική τους οπτική γωνία.
Το στάδιο συγκεκριμένης λογικής νόησης (7-11 ετών)
Κατά την περίοδο αυτή, τα παιδιά αποκτούν ικανότητες λογικής σκέψης σχετικά με τα αντικείμενα και τα βιώματα τους. Ας μην ξεχνάμε ότι, σε αυτή την ηλικία τα παιδιά εισέρχονται στο Δημοτικό και την πιο τυπική εκπαίδευση, εφόσον οι γνωστικές τους δυνατότητες μπορούν να ανταπεξέλθουν σε μεγαλύτερο βαθμό και να εξασκηθούν. Ξεφεύγουν αρκετά από την εγωκεντρική οπτική και τον ανιμισμό, ενώ μπορούν να δημιουργήσουν σχέσεις αιτίου-αιτιατού και κατανοούν περισσότερο την αναστρεψιμότητα των αντικειμένων και των καταστάσεων, αλλά και της διατήρησης ιδιοτήτων.
Το στάδιο λογικής σκέψης (12-τέλος εφηβείας)
Στο τελευταίο στάδιο ανάπτυξης που περιέγραψε ο Πιαζέ, το άτομο κατακτά την ικανότητα να κάνει υποθετικές σκέψεις και να σκέφτεται περισσότερο με αφηρημένες έννοιες. Η έναρξη της ενασχόλησης με υποθετικά και ιδεολογικά προβλήματα βρίσκεται σε αυτό το στάδιο.
Για τον κόσμο της αναπτυξιακής ψυχολογίας και της εκπαίδευσης, το έργο του Πιαζέ ήταν μία τεράστια βόμβα που άλλαξε για πάντα τον τρόπο που η επιστήμη της ανάπτυξης αντιμετωπίζει τα παιδιά και βλέπει μέσα από τα μάτια τους. Ο Ζαν Πιαζέ, υπήρξε τεράστια έμπνευση για πολλούς επιστήμονες που ενστερνίστηκαν και εξέλιξαν τη θεωρία του. Το πολύτιμο έργο του διδάσκεται, και θα συνεχίσει να διδάσκεται για πολλά χρόνια, στις περισσότερες σχολές ανθρωπιστικών επιστημών.
Κείμενο: Λένα Ζετσίδου (Lavart)
Πηγές:
1: Jean Piaget Biography, 2
