Το πείραμα του Milgram και η υπακοή στην εξουσία

Μία από τις σημαντικότερες έρευνες της ψυχολογίας πάνω στην υπακοή διεξήχθη από τον Stanley Milgram, ψυχολόγο στο πανεπιστήμιο του Yale. Διεξήγαγε ένα πείραμα εστιάζοντας στην διαμάχη μεταξύ της υπακοής στην εξουσία και της ανθρώπινης συνείδησης.

Ο Milgram (ο ίδιος Εβραίος) εξέτασε τις δικαιολογίες για πράξεις γενοκτονίας που διεπράχθησαν από αυτούς που κατηγορήθηκαν στην Δίκη της Νυρεμβέργης για τα εγκλήματα πολέμου στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η απολογία τους βασίστηκε κυρίως στην «υπακοή», το γεγονός δηλαδή ότι απλά ακολουθούσαν εντολές από τους ανώτερούς τους.

Ο Milgram επέλεξε συμμετέχοντες για το πείραμά του μέσω διαφημιστικού σε εφημερίδα που αφορούσε σε άνδρες που ήθελαν να λάβουν μέρος σε μία έρευνα για την μάθηση στο Πανεπιστήμιο του Yale.

Ποια ήταν η διαδικασία

Η διαδικασία ήταν η εξής: ο συμμετέχων γινόταν ζευγάρι με ένα άλλο άτομο και έριχναν κλήρο για να δουν ποιος θα είναι ο «μαθητής» και ποιος ο «δάσκαλος». Η κλήρωση ήταν στημένη, έτσι ώστε ο συμμετέχων ήταν πάντοτε ο δάσκαλος και ο μαθητής ήταν ένας από τους συνεργούς του Milgram (που παρίστανε ότι ήταν πραγματικός συμμετέχων).

Ο μαθητής πήγαινε μέσα σε ένα δωμάτιο και δενόταν με ηλεκτρόδια στα χέρια του, ενώ ο δάσκαλος και ο ερευνητής πήγαιναν σε ένα διπλανό δωμάτιο που περιείχε μία γεννήτρια ηλεκτροπληξίας και μία σειρά από μοχλούς που ξεκινούσαν από τα 15 volt (ήπιο σοκ) και έφταναν έως τα 450 volt (θάνατος).

Ο Milgram θέλησε να ερευνήσει το πόσο μακριά θα έφταναν οι άνθρωποι υπακούοντας μια εντολή εάν περιλάμβανε το να βλάψουν ένα άλλο άτομο.
Αφού ο μαθητής μάθαινε μία λίστα από ζευγάρια λέξεων που του είχε δοθεί, ο δάσκαλος τον τέσταρε και του ζητούσε να ανακαλέσει τα ζευγάρια. Είχε ζητηθεί από τον δάσκαλο να δίνει εντολή για ηλεκτρικό σοκ κάθε φορά που ο μαθητής έκανε κάποιο λάθος, ανεβάζοντας το επίπεδο του σοκ κάθε φορά.

Ο μαθητής έδινε κυρίως λάθος απαντήσεις (επί τούτου) και για κάθε μία από αυτές, ο δάσκαλος του μετέφερε ηλεκτρικό σοκ. Όταν ο δάσκαλος αρνιόταν να μεταφέρει το σοκ, ο πειραματιστής του έδινε μία σειρά από εντολές για να βεβαιωθεί ότι θα συνεχίσει.

Υπήρχαν 4 εντολές και όταν ο δάσκαλος δεν υπάκουε, ο πειραματιστής περνούσε στην επόμενη:

1. Παρακαλώ, συνεχίστε.
2. Το πείραμα απαιτεί να συνεχίσετε.
3. Είναι απολύτως απαραίτητο το να συνεχίσετε.
4. Δεν έχετε άλλη επιλογή από το να συνεχίσετε.

Αποτελέσματα

Το 65% (,δηλαδή τα 2/3) των συμμετεχόντων συνέχισαν έως το υψηλότερο επίπεδο ηλεκτροσόκ στα 450 volt. Όλοι οι συμμετέχοντες συνέχισαν έως τα 300 volt.

Οι άνθρωποι τείνουν να υπακούν σε εντολές από άλλους ανθρώπους όταν αναγνωρίζουν την εξουσία αυτών ως ηθικά σωστή και/ή νομικά βάσιμη. Αυτή η απόκριση στην νομιμοποιημένη εξουσία μαθαίνεται μέσα από διάφορους θεσμούς, όπως η οικογένεια, το σχολείο και ο χώρος εργασίας.

Οι άνθρωποι υπό αυτές τις συνθήκες μεταθέτουν την ευθύνη των συνεπειών των πράξεών τους σε τρίτους, κάτι που αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι οι συμμετέχοντες στο πείραμα συνέχιζαν όταν ο ερευνητής τους έλεγε ότι παίρνει αυτός την ευθύνη.

Επιπλέον, υπήρξε διαφορά στα αποτελέσματα (μείωση του ποσοστού που συνέχιζε), όταν οι συμμετέχοντες έβλεπαν τι συνέβαινε στον απέναντι και πόσο υπέφερε, καθώς και διαφορά (αύξηση του ποσοστού), όταν υπήρχε κοινό που υποστήριζε και προωθούσε την πράξη τους.

Τι θα συνέβαινε σήμερα σε ένα ανάλογο πείραμα του Milgram

Ωστόσο, ένα ιστορικό ερώτημα παραμένει: Θα επιδείκνυαν τα υποκείμενα ακόμα και σήμερα τα ίδια επίπεδα καταστρεπτικής υπακοής με τα υποκείμενα πριν από 50 χρόνια;

Οι ηθικοί φραγμοί δεν επιτρέπουν μία πιστή επανάληψη του πειράματος του Milgram, αλλά επιστήμονες στην Πολωνία δημιούργησαν ένα παρόμοιο σκηνικό με μικρότερα επίπεδα ηλεκτροσόκ για να εξετάσουν την υπακοή των συμμετεχόντων.

Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι το ποσοστό της υπακοής των συμμετεχόντων ήταν το ίδιο υψηλό με το αρχικό πείραμα. Παρατήρησαν ότι το 90% των ανθρώπων ήταν πρόθυμοι να συνεχίσουν έως το υψηλότερο επίπεδο.

Ο επιστήμονας και επικριτής του Milgram, Hollander, υποστηρίζει πως η ιδέα ότι η ικανότητα να διαπράξεις κακό ενυπάρχει σε όλους και είναι έτοιμη να αφυπνιστεί κάτω από την σωστές συνθήκες δεν είναι σωστή. Ο ίδιος θεωρεί ότι η ικανότητα να δείχνεις ανυπακοή σε τοξικές διαταγές είναι κάτι που μπορεί να διδαχθεί. Το μόνο που χρειάζεται είναι να ξέρεις τι να πεις και πώς να το πεις.

Συμπέρασμα

Πολλοί θεωρητικοί και ερευνητές υποστηρίζουν πως ο Milgram δεν έδωσε πάγιες απαντήσεις, αλλά αντιθέτως, δημιούργησε ένα δύσκολο σύνολο ερωτήσεων. Μία από τις σημαντικότερες είναι: υπό ποιες συνθήκες οι άνθρωποι είναι ικανοί να υπακούσουν σε εντολές που μπορούν να βλάψουν τρίτους σε μεγάλο βαθμό.

Σήμερα, ενδέχεται οι άνθρωποι σε αντίστοιχο πείραμα να μην έφταναν μέχρι την πρόκληση θανάτου. Οι ακόλουθες ερωτήσεις αποτελούν τροφή για σκέψη:
Τι ρόλο θα έπαιζε σήμερα η γνώμη του κοινού όσον αφορά πράξεις με τέτοια αποτελέσματα; Ενισχυτικό, επειδή μας ενδιαφέρει ίσως πιο πολύ από ποτέ ή αποδυναμωτικό, διότι η κοινωνία μας είναι ιδιαίτερα ατομικιστική;

Κείμενο: Εύη Καλαϊτζή (Lavart) 

Πηγές φωτογραφιών: 1, 2, 3, 4, 5.

Για να δείτε ένα ακόμη πείραμα που καθρεφτίζει την κοινωνία μας, διαβάστε εδώ στη Lavart.