Σημειωτικές θεωρίες στα θεατρικά κείμενα από την οπτική του Roman Jakobson
Για μια πρώτη επαφή με τον όρο «σημειωτική» μπορείτε να διαβάσετε το άρθρο: Ο Umberto Eco και η σχέση του με την σημειωτική.
Ποιος ήταν ο Ρόμαν Γιάκομπσον;
Ο Roman Jakobson γεννήθηκε το 1896 στη Μόσχα όπου και σπούδασε. Έφυγε για την Πράγα όπου, στο τέλος της δεκαετίας του 1920, υπήρξε ιδρυτής του Γλωσσολογικού Κύκλου της Πράγας. Ασχολήθηκε κυρίως με τη γλωσσολογία αλλά και με την ποιητική, τη σημειωτική του θεάτρου και του κινηματογράφου και την λαογραφία. Πέθανε στην Αμερική το 1982.
O Roman Jakobson θεωρεί «λογοτεχνικότητα» την προβολή της αρχής της ισοτιμίας από τον συνταγματικό στον παραδειγματικό άξονα.
Σε αυτό το σημείο είναι που ρωτάτε:
- Τι είναι η αρχή της ισοτιμίας και τι είναι συνταγματικός και παραδειγματικός άξονας;
- Και γιατί αυτό ακούγεται πολύ μαθηματικό για να περιγράφει το κατά πόσον ένα έργο αποτελεί τέχνη; (Γιατί αυτό εξετάζει η «λογοτεχνικότητα».)
Αρχικά θεωρώ απαραίτητη μια επεξήγηση της έννοιας των συνταγματικών και των παραδειγματικών σχέσεων στη γλώσσα και τη λογοτεχνία καθώς και της προσθήκης των σχημάτων «μετωνυμία» και «μεταφορά» από τον Jacobson στις έννοιες αυτές.
Ο Ferdinand de Saussure, πατέρας της γλωσσολογίας, μίλησε για την οργάνωση της ομιλίας, διαχωρίζοντας ως εξής: στην διαδικασία της επιλογής και τη διαδικασία του συνδυασμού. Ο ομιλητής επιλέγει λέξεις από το, κοινό με τον δέκτη, λεξιλογικό απόθεμα στο κεφάλι του (επιλογή) και τις συνδυάζει σε προτάσεις βάση του γραμματικού συστήματος (συνδυασμός). Αργότερα κάνει το ίδιο και με τις προτάσεις, α) τις επιλέγει και β) τις βάζει σε σειρά είτε παρατακτικά είτε υποτακτικά. Έτσι υπάρχει μια πραγματική σειρά σημείων, υπαρκτών στην ομιλία που δημιουργούν έναν συνταγματικό άξονα. Μια οριζόντια γραμμή.
Στη διαδικασία της επιλογής από την άλλη, υπάρχει μια «εν δυνάμει» σειρά σημείων που μπορούν να υποκαταστήσουν τη λέξη. Αυτά τα σημεία φυσικά δεν εμφανίζονται στην ομιλία υπάρχουν όμως νοητικά.
Για παράδειγμα:
Στην πρόταση: «Η Μαρίνα φίλησε τον Κώστα» μπορώ να αλλάξω τη λέξη Κώστας με όποια άλλη λέξη ή φράση μπορεί να δημιουργήσει μια πρόταση με νόημα.
Π.χ. «Η Μαρίνα φίλησε τον Γιάννη», ή «…τον Μάριο», ή «…τον άντρα της», ή «…τον βάτραχο που έγινε πρίγκιπας».
Στο παράδειγμα αυτό ο Κώστας, ο Γιάννης, ο Μάριος, ο άντρας της και ο βάτραχος που έγινε πρίγκιπας έχουν ‘παραδειγματική σχέση’ αφού επιλέγουμε ποιο απ’ αυτά τα «σημεία» θα πάρουμε από τον κάθετο άξονα για να στοιχίσουμε στον οριζόντιο.
Έπειτα, όπως και στη δημιουργία προτάσεων, το ένα θέμα οδηγεί στο άλλο είτε με τη διαδικασία της επιλογής (δηλαδή λόγω της ομοιότητάς τους) είτε με τη διαδικασία του συνδυασμού (δηλαδή λόγω της συνάφειάς τους).
Ο Jacobson προσθέτει στους άξονες: το σχήμα της μετωνυμίας και το σχήμα της μεταφοράς.
Ήδη ο Αριστοτέλης δίνει τους όρους «εκλέγειν» και «συντηθέναι» για να δηλώσει τις παραδειγματικές και συνταγματικές σχέσεις αντίστοιχα. Με τη μεταφορική υποκατάσταση λοιπόν, έχουμε ομοιότητα ή αναλογία μεταξύ του κύριου όρου και του μεταφορικού υποκατάστατου (λέξεις εκτός πρότασης), ως εκ τούτου σχέσεις παραδειγματικές. Αφετέρου με τη μετωνυμική υποκατάσταση βλέπουμε συνδυασμό ή συσχέτιση του κύριου όρου και του μετωνυμικού υποκατάστατου, π.χ. αντικατάσταση της αιτίας από το αποτέλεσμα, του μέρους από το όλον, του περιέχοντος από το περιεχόμενο (π.χ. ήπιε τρία ποτήρια) (άρα σχέσεις συνταγματικές).
Ενώ η μεταφορική και η μετωνυμική οδός συνυπάρχουν και το ένα θέμα μπορεί να οδηγήσει στο άλλο είτε μέσω της μίας οδού είτε μέσω της άλλης, η μία από τις δύο συνήθως κυριαρχεί. Αυτό συμβαίνει και στη λογοτεχνία, για παράδειγμα στη λυρική ποίηση κυριαρχεί η μεταφορά ενώ στα έπη και στο μυθιστόρημα η μετωνυμία. Στον ρεαλισμό έχουμε καθαρά παραδείγματα μετωνυμικών συνθέσεων, (π.χ. δίνεται βάση στο χωρικό περιβάλλον του ήρωα) ενώ στον ρομαντισμό, τον υπερρεαλισμό και τον συμβολισμό κυριαρχεί η διαδικασία της επιλογής (μεταφορά).
Ακολουθώντας την σκεπτική του Jacobson η συνύπαρξη μεταφοράς και μετωνυμίας, ως τρόποι εκφοράς λόγου αποτελούν θεμελιώδεις μορφές οργάνωσης, τόσο της γλώσσας και της λογοτεχνίας, όσο και κάθε καλλιτεχνικής μορφής, όπως είναι για παράδειγμα ο κινηματογράφος όπου το μοντάζ και η επιλογή πλάνου αποτελούν σαφώς αποτέλεσμα διαδικασίας επιλογής (μεταφορά στον παραδειγματικό άξονα) ενώ η εναλλαγή φωτισμού και οπτικής αποτέλεσμα διαδικασίας συνδυασμού με σχέσεις συνάφειας (μετωνυμικές στον συνταγματικό άξονα).
Με τη λογική αυτή το δίπολο μεταφοράς και μετωνυμίας αποτελεί θεμελιώδη μορφή οργάνωσης και για το θέατρο.
Ο Jacobson θεωρεί ότι στη λογοτεχνία οι σχέσεις της επιλογής και του συνδυασμού έχουν ιδιαίτερα έντονη επίδραση. Σύμφωνα με αυτόν, στην φυσική γλώσσα έχουμε ισοδύναμο μόνο στον παραδειγματικό άξονα ενώ, αντίθετα, στην ποιητική γλώσσα έχουμε ισοδύναμο και στον συνταγματικό καθώς συχνά υπάρχει μετρική, τονική, γραμματική ή φωνολογική ισοδυναμία.
Ο Jacobson εφάρμοσε την θεωρία αυτή σε κείμενα προορισμένα αποκλειστικά προς ανάγνωση όπως ρεαλιστικά μυθιστορήματα ή κείμενα φανταστικού ρεαλισμού (π.χ. «Ο Έρωτας στα Χρόνια της Χολέρας»). Η εφαρμογή της σε θεατρικά κείμενα προορισμένα για σκηνική αναπαράσταση προϋποθέτει την εξέταση άλλων παραγόντων πέραν της δομής του κειμένου, αυτοί είναι οι εξής: εξωγλωσσικά στοιχεία: (έκφραση προσώπου, κίνηση, χειρονομίες), σκηνοθετικές οδηγίες, φωτισμός, μουσικό χαλί – υπόκρουση, σκηνικό περιβάλλον κτλ.
Ο προορισμός του θεατρικού κειμένου προσαρμόζοντας τη θεωρία του Jacobson.
Σε ένα γραπτό κείμενο, είτε αρθρώνεται είτε όχι, όπως και στη μουσική τα σημεία βρίσκονται σε χρονική συνάφεια, δηλαδή το ένα με το άλλο. Στη ζωγραφική αντίθετα, όπως και στη γλυπτική και κάθε είδος εικαστικής τέχνης, τα σημεία βρίσκονται σε χωρική σχέση το ένα με το άλλο. Στο θέατρο από την άλλη, όπως και στην όπερα οι σχέσεις είναι μεικτές καθώς η οπτική αναπαράσταση συνδυάζεται με το λόγο (αν υπάρχει) και την σειρά των προαναφερθέντων εξωγλωσσικων στοιχείων.
Τα στοιχεία που κάνουν το θεατρικό κείμενο ιδιαίτερη περίπτωση και το διαφοροποιούν σε σχέση με τα άλλα λογοτεχνικά είδη.
- Υπάρχει η δυνατότητα διεκπεραίωσης μέρους της θεατρικής πράξης χωρίς την ύπαρξη δραματικού λόγου ή με την απαραίτητη συμμετοχή εξωγλωσσικών στοιχείων. Το γεγονός αυτό συντελεί στην διαμόρφωση του λόγου με τρόπο διαφορετικό από ότι σε ένα κείμενο προορισμένο για ανάγνωση και όχι για σκηνική αναπαράσταση. Το γεγονός αυτό καθιστά απαραίτητη την εξέταση της σκηνοθετικής προσέγγισης, η οποία μπορεί να αλλάξει πλήρως την σκηνική αναπαράσταση ενός καθαρά ρομαντικού ρεαλιστικού κειμένου, για παράδειγμα εάν η Νόρα από το «Κουκλόσπιτο» του Ipsen εκτελούσε τον μονόλογο του χωρισμού με σκηνοθετική οδηγία να απευθύνεται καθαρά στο κοινό, ή ακόμα και στον καθρέφτη της, η μετωνυμική ακολουθία των γεγονότων που διαβάζουμε ως απλοί αναγνώστες αλλάζει αυτόματα παίρνοντας τη θέση του θεατή.
Κατά πόσον η λογοτεχνία είναι αποκλειστικά γλωσσικό φαινόμενο τελικά;
Αν δεχτούμε ότι το θέατρο αποτελεί λογοτεχνικό είδος τότε οφείλουμε να απορρίψουμε την άποψη αυτή με μοναδικό στοιχείο αποδοχής την υπαγόρευση των λοιπών στοιχείων από τη γλώσσα, καθώς πώς μπορεί να μην είναι σαφής και συγκεκριμένη μια σκηνική οδηγία ενσωματωμένη στο κείμενο (οι ευρέως γνωστές παρενθέσεις) όπως π.χ. «η Άλμα χαμηλώνει το κεφάλι», «πέφτει μουσική», «χαμηλώνει ο φωτισμός της σκηνής και φωτίζεται η ορχήστρα» (από το «Καλοκαίρι και Καταχνιά» του Τένεσσι Ουίλιαμς).
Η διαφοροποίηση ενός θεατρικού μονολόγου από ένα κομμάτι π.χ. πρωτοπρόσωπης αφήγησης ή έναν εσωτερικό μονόλογο που αποτελεί μέρος ενός μυθιστορήματος ή και ένα ολόκληρο έργο είναι η ζωντανή απεύθυνση στο κοινό και η αναγκαία, συνεπώς, ανταπόκριση στην αντίδρασή του και άρα… η πρόβλεψη για αυτήν στο ίδιο το κείμενο.
Κείμενο: Άρτεμις Στυλιανού (Lavart)
Πηγές:
- Jakobson, Roman- «Δοκίμια για τη γλώσσα της λογοτεχνίας»
- Jakobson, Roman «Selected writings».
- W. Puchner «Μελετήματα θεάτρου»
- W. Puchner: “Σημασιολογία Θεάτρου»
- «Λεξικό της Νεοελληνικής λογοτεχνίας» Εκδόσεις Πατάκη (Λήμμα Διάλογος) (Λήμμα Μονόλογος) (Λήμμα θέατρο)
- Tennessee Williams «Sommer and Smoke» (πρωτότυπο)
- Tennesse Williams «Καλοκαίρι και Καταχνιά» Μετάφραση Ερρίκος Μπελιές (Εκδόσεις ΚΕΔΡΟΣ)
