Διαθεματικότητα: ο όρος κλειδί στην υπεράσπιση των μειονοτικων ομάδων

Διαθεματικότητα ή αλλιώς «πώς οι διαστάσεις των κοινωνικών ταυτοτήτων του ατόμου περιπλέκονται συνθέτοντας νέα μοντέλα διακρίσεων και προνομιακών θέσεων».

Η ανάδειξη του όρου της διαθεματικότητας

Τις δεκαετίες του ’80 και ’90 ένα μέρος των φοιτητών νομικής στην Αμερική εισήγαγαν την κριτική θεωρία της φυλής. Σύμφωνα με αυτούς, είναι κοινή παρανόηση ότι η δικαιοσύνη θα λειτουργήσει σωστά αν σταματήσει να επηρεάζεται από τον ρατσισμό και τις διακρίσεις. Είναι παράλογο, γιατί η αδικία της προκατάληψης προέρχεται από το γεγονός ότι το νομικό και κοινωνικοοικονομικό σύστημα έχει χτιστεί με βάση μία ρατσιστική οπτική και δεν επηρεάζεται απλά από τα εκάστοτε στερεότυπα.

Μέσα σε αυτή την ομάδα ανθρώπων, ήταν και η Kimberle Crenshaw, η οποία πλέον διανύει την έκτη δεκαετία της ζωής της με μία μεγάλη ακαδημαϊκή και ερευνητική πορεία στα πολιτικά δικαιώματα, τις φυλετικές διακρίσεις και τον ρατσισμό. Η σπουδαία κοινωνική επιστήμονας πριν 30 χρόνια εισήγαγε τον όρο της διαθεματικότητας (αγγλ: intersectionality). Σύμφωνα με την ίδια, η διαθεματικότητα δεν αποτελεί μία θεωρία, αλλά ένα πρίσμα, μέσα από το οποίο είναι σωστό να αναλύουμε χαρακτηριστικά που οδηγούν σε ανισότητες.

Στην πρώτη της έκθεση, το 1989, όπου παρουσιάζει τρεις δικαστικές υποθέσεις μαύρων γυναικών, το πρόβλημα που εντοπίζει είναι η μονοδιάστατη αντιμετώπιση των κοινωνικών χαρακτηριστικών αυτών των γυναικών, τα οποία δημιουργούσαν τις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι ίδιες. Στην ουσία το δικαστήριο δεν λάμβανε υπόψιν ότι ανήκαν στην μειονοτική ομάδα των μαύρων, αντιμετωπίζοντας φυλετικές διακρίσεις, ενώ παράλληλα ανήκαν και στην μειονοτική ομάδα των γυναικών, αντιμετωπίζοντας σεξιστικές διακρίσεις. Τα χαρακτηριστικά που συνθέτουν αυτό το δίπτυχο πρέπει να λαμβάνονται υπόψιν ταυτόχρονα και εξίσου.

Η διαθεματικότητα περιγράφει το πως κάποια κοινωνικά χαρακτηριστικά (φύλο, εθνικότητα, κάστα, θρησκεία, αναπηρία, εμφάνιση κλπ.) που διαφέρουν μεταξύ τους επικαλύπτονται προκαλώντας εμπόδια στην εφαρμογή της κοινωνικής δικαιοσύνης. Ξεκινώντας, το 1976, από την ομάδα των μαύρων γυναικών, η Creshaw υποστήριξε πως αντιμετωπίζοντας αυτούς τους ανθρώπους μόνο ως γυναίκες ή μόνο ως μαύρες οδηγεί στην παράληψη σημαντικών προκλήσεων με τις οποίες έρχονται αντιμέτωπες λόγω αυτής της πολυπλοκότητας των κοινωνικών ταυτοτήτων τους .

Η σύγχρονη ανάδειξη του όρου μέσα από τον φεμινισμό

Ο όρος της διαθεματικότητας προστέθηκε στο αγγλικό λεξικό της Οξφόρδης μόλις το 2015, ενώ ο κεντρικός του χαρακτήρας στο Women’s March 2017, μία μέρα μετά την εκλογή του Donald Trump, που μέχρι πριν το Black Lives Matter, υπήρξε η μεγαλύτερη διαμαρτυρία στην ιστορία των Η.Π.Α., έκανε τον όρο ακόμη δημοφιλέστερο. Η διαμαρτυρία είχε ως κύριο στόχο να αναδείξει πως οι διασταυρωμένες κοινωνικές ταυτότητες των γυναικών ακολουθούνται από ένα σωρό ζητήματα κοινωνικής αδικίας και καταπάτησης ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Το φεμινιστικό κίνημα υιοθετεί το πρίσμα της διαθεματικότητας θέλοντας να επαναπροσδιορίσει την μάζα του με βάση την ποικιλομορφία που την διακρίνει. Να δείξει πως οι γυναίκες και οι γυναίκες φεμινίστριες δεν είναι ένα πράγμα, αλλά ένα μείγμα διαφορετικών ταυτοτήτων, που ακόμη και μεταξύ τους μπορεί να μην ταυτίζονται.

Η πολιτική διαμάχη για την διαθεματικότητα

Η συζήτηση για την διαθεματικότητα, που εξαπλώνεται κυρίως στην Αμερική, έχει μεταφερθεί και στον πολιτικό χώρο με κυρίαρχο αντίπαλο της του συντηρητικούς. Το επιχείρημα των τελευταίων στο γεγονός ότι η διαθεματικότητα δεν αποτελεί πρόβλημα είναι πως άνθρωποι που διαθέτουν διαφορετικά χαρακτηριστικά είναι λογικό να βιώνουν μία διαφορετική εμπειρία του κόσμου.

Το πρόβλημα των συντηρητικών με την ιδέα της διαθεματικότητας δεν είναι η θεωρία, αλλά η εφαρμογή της σε χώρους όπως το πανεπιστήμιο. Διαμαρτύρονται πως σιγά σιγά γεννάται μία επικαλυπτόμενη καταπίεση στην υποτιθέμενη προσπάθεια διάλυσης της ιεραρχίας της καταπίεσης. Και το νέο είδος καταπίεσης προσβάλει τον «λευκό, στρέιτ, αρσενικού φύλου άνδρα». Υποστηρίζουν πως έχει δημιουργηθεί μία μορφή Πολιτικών Ταυτότητας (όρος που συναντάται κυρίως στα αγγλικά ως Identity Politics), που εν τέλει οδηγεί στην ομαδοποίηση ανθρώπων, αυθαίρετη κατάταξη αδύναμων – δυνατών και ταμπελοποίηση του συνόλου της ομάδας.

Σε κάποιον βαθμό αυτό ισχύει, όταν στην προσπάθεια για ισότητα, γίνεται προσπάθεια να αντιστραφούν οι ρόλοι ισχυρού – ανίσχυρου, ένας αντίστροφος ρατσισμός. Ωστόσο, πρέπει να γίνει κατανοητό – και από τις δύο πλευρές – πως ταμπέλες όπως εκείνη της προνομιούχας θέσης του «λευκού, στρέιτ άνδρα» δεν χρησιμοποιείται για την στοχοποίηση κάθε ατόμου με αυτά τα χαρακτηριστικά, αλλά φέρνει στην επιφάνεια μία αλήθεια κοινωνικής ανισότητας που έχει προκύψει από την ιστορία και επιβεβαιώνεται.

Στόχος είναι ο κάθε «λευκός, στρέιτ άνδρας» να αντιληφθεί πως είναι προνομιούχους, για να κατανοήσει την θέση των ατόμων που δεν βρίσκονται στη δικη του, να αλλάξει τυχόν συμπεριφορές που πατούν πάνω σε αυτά τα χαρακτηριστικά, και μπορεί να καταπατούν την αξιοπρέπεια τους, και να διεκδικήσει ο ίδιος μία κοινωνία πιο ισότιμη όσον αφορά τις ευκαιρίες, όχι όσον αφορά τα χαρακτηριστικών των ατόμων.

Στην άλλη όχθη, για την σωστή εφαρμογή την διαθεματικότητας, οι υποστηρικτές της θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψιν το σύνολο, ακόμη και τον «λευκό, στρέιτ άνδρα» ως έναν άνθρωπο με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Δεν μπορούν να μπουν όλοι στο ίδιο σακί, και, ας είμαστε ειλικρινείς, δεν μπορούμε να φιλτράρουμε την κάθε λέξη ως κακοπροαίρετη. Η αλλαγή είναι ζήτημα χρόνου και δεν μπορεί να συμβεί από την μία μέρα στην άλλη.

Η Crenshaw απαντά πως η κριτική αυτή δεν αφορά την θεωρία, αλλά την πρακτική της θεωρίας της. Ως νομικός λέει πως ο στόχος της δεν ήταν η ανάδειξη ενός νέου, αντίστροφου συστήματος ιεραρχίας, αλλά η υπογράμμιση της καταπίεσης κάποιων ανθρώπων λόγω των κοινωνικών τους ταυτοτήτων, ώστε να αλλάξει ο τρόπος που γίνονται αντιληπτές και αντιμετωπίζονται από τον κόσμο.

Επομένως, η διαμάχη που καλλιεργείται αφορά τον τρόπο που εφαρμόζεται η διαθεματικότητα και που οδηγεί. Ο διαχωρισμός ομάδων είναι ωφέλιμο να γίνεται προσεκτικά, καθώς και η κατάταξη ανθρώπων σε αυτές. H πρακτική ανάλυση της διαθεματικότητας θα πρέπει να εφαρμοστεί σε όλες τις ομάδες ανθρώπων και σε διαφορετικά πλαίσια, χωρίς να προσκολλάται μόνο στα χαρακτηριστικά του φύλου και της φυλής από όπου και ξεκίνησε.

Λέξεις κλειδιά για ένα πιο δίκαιο κόσμο είναι ο διάλογος, η αλληλεγγύη, η ενσυναίσθηση. Ας έχουμε τα μάτια και τα αυτιά μας ανοιχτά, χωρίς παρωπίδες, χωρίς ωτοασπίδες, η κάθε άποψη έχει δυναμική για κατανόηση, για διαμόρφωση και για αλλαγή. Ο αγώνας για ισότητα δεν χρειάζεται να είναι «αιματηρός» – μεταφορικά και κυριολεκτικά.

Το παρακάτω βίντεο παρουσιάζει πως δημιουργείται η ανισότητα όταν περιπλέκονται διάφορα κοινωνικά χαρακτηριστικά:

Πηγές:

https://www.vox.com/
https://eu.usatoday.com/
https://www.ted.com (TedTalk: The urgency of intersectionality – Kimberlé Crenshaw)

Πηγές φωτογραφιών: 1, 2 , 3

Το κείμενο συντάχτηκε από την Λένα Ζετσίδου (Lavart)