Κατά πόσο επηρεάζει η σειρά των πραγμάτων το αν θα τα θυμόμαστε ή όχι; Την απάντηση δίνουν τα ψυχολογικά επιστημονικά φαινόμενα του πρότερου και του πρόσφατου που αναλύονται στο παρόν άρθρο.
Σου έχει ζητηθεί ποτέ να απομνημονεύσεις μία λίστα αντικειμένων; Έχεις προσπαθήσει, ενδεχομένως μάταια, να ανακαλέσεις μια σειρά πραγμάτων; Εάν η απάντηση είναι ναι, τότε πιθανώς θα έχεις παρατηρήσει ότι σου είναι πιο εύκολο να θυμηθείς τα πρώτα και τα τελευταία στοιχεία στην λίστα, ενώ όσα βρίσκονται στην μέση είναι κάπως θολά και ομιχλώδη. Αυτό συμβαίνει κυρίως εξαιτίας ενός φαινομένου, στο οποίο οι ερευνητές αναφέρονται ως «φαινόμενο του πρότερου» (primacy effect).
Με τον όρο «primacy effect» δηλώνεται το φαινόμενο κατά το οποίο, όταν κάποιος έρθει αντιμέτωπος με μία μεγάλη λίστα αντικειμένων, είναι πιο πιθανό να είναι ικανός να ανακαλέσει τα πρώτα αντικείμενα σε αυτή τη λίστα, παρά όσα βρίσκονται πιο κάτω. Σε μία τυπική μελέτη που ερευνά το φαινόμενο αυτό, παρουσιάζεται διαδοχικά στους συμμετέχοντες μία λίστα από λέξεις, η κάθε μία για έναν ορισμένο χρόνο. Αφού έχουν παρουσιαστεί οι λέξεις, ζητείται από τους συμμετέχοντες να γράψουν όσες λέξεις από την λίστα μπορούν να ανακαλέσουν. Το φαινόμενο του πρότερου εντοπίζεται όταν οι συμμετέχοντες ανακαλούν σωστά λέξεις των πρώτων θέσεων πιο συχνά από λέξεις που βρίσκονται σε θέσεις παρακάτω.
Το πείραμα του Asch
Ένα πείραμα που επιβεβαιώνει το φαινόμενο του πρότερου διεξήχθη από τον Solomon Asch (1946). Στην έρευνά του οι συμμετέχοντες έμαθαν ορισμένα χαρακτηριστικά ενός ατόμου και έπειτα εξέφρασαν κρίσεις για αυτόν. Οι μισοί συμμετέχοντες είδαν αυτή την λίστα χαρακτηριστικών:
• Έξυπνος, εργατικός, παρορμητικός, επικριτικός, πεισματάρης, ζηλιάρης
Το άλλο μισό των συμμετεχόντων είδε την εξής λίστα:
• Ζηλιάρης, πεισματάρης, επικριτικός, παρορμητικός, εργατικός, έξυπνος
Μπορεί να παρατηρήσατε κάτι ενδιαφέρον σε αυτές τις δύο λίστες. Περιλαμβάνουν ακριβώς τα ίδια χαρακτηριστικά, αλλά με αντίθετη σειρά.
O Asch ανακάλυψε κάτι ενδιαφέρον στην έρευνά του: επειδή τα χαρακτηριστικά ήταν ίδια, μπορεί να περιμέναμε ότι και οι δύο ομάδες θα σχημάτιζαν την ίδια εντύπωση σχετικά με το άτομο, αλλά δεν συνέβη αυτό. Αντιθέτως, ο Asch βρήκε ότι οι συμμετέχοντες που άκουσαν την πρώτη λίστα, στην οποία τα θετικά χαρακτηριστικά παρουσιάζονταν πρώτα, δημιούργησαν πιο θετικές εντυπώσεις από αυτούς που άκουσαν την δεύτερη λίστα, στην οποία τα αρνητικά έρχονταν πρώτα.
Παρόμοια ευρήματα υποστηρίχθηκαν από τον Edward Jones (1968), ο οποίος έβαλε συμμετέχοντες να παρακολουθήσουν την μία από δύο βιντεοκασέτες με μία γυναίκα που έκανε ένα τεστ ευφυίας. Στο κάθε βίντεο η γυναίκα απάντησε σωστά στον ίδιο αριθμό ερωτήσεων και στον ίδιο λάθος. Παρόλα αυτά, όταν η γυναίκα απάντησε σωστά στις πρώτες ερωτήσεις του τεστ και λάθος στις τελευταίες, εκλήφθηκε ως πιο έξυπνη από όταν συνέβη το αντίθετο.
Τα «φαινόμενα του πρότερου» παρουσιάζονται και σε άλλα πεδία, ακόμα και στα πιο σημαντικά. Για παράδειγμα οι Koppell και Steen (2004) βρήκαν ότι στις εκλογές της Νέας Υόρκης, ο υποψήφιος που ήταν πρώτος στο ψηφοδέλτιο εξελέγη περισσότερες από 7 στις 10 φορές, ενώ οι Miller και Krosnick (1998) παρατήρησαν παρόμοια φαινόμενα στις προτιμήσεις υποψηφίων σε εργαστηριακές μελέτες.
Ποιοι είναι οι λόγοι για τους οποίους συμβαίνει αυτό;
Εάν αναλογιστούμε το φαινόμενο του πρότερου με όρους διανοητικών διεργασιών, καίριων στην επεξεργασία της πληροφορίας από τους ανθρώπους, μας οδηγεί στο να καταλάβουμε το γιατί μπορεί να είναι τόσο ισχυρό. Ένας λόγος είναι ότι οι άνθρωποι είναι «γνωστικά φιλάργυροι». Εξαιτίας της επιθυμίας μας να διατηρήσουμε την ενέργειά μας, είναι πιο πιθανό να δίνουμε προσοχή στην πληροφορία που έρχεται πρώτη και λιγότερο σε αυτήν που έρχεται μετέπειτα.
Στην πραγματικότητα, όταν οι άνθρωποι διαβάζουν μία σειρά από δηλώσεις σχετικά με ένα άτομο, η ποσότητα του χρόνου που ξοδεύουν στο να διαβάζουν τους χαρακτηρισμούς μειώνεται με κάθε νέα πληροφορία (Belmore & Hubbard, 1987). Εύλογα, λοιπόν, είναι πιο πιθανό να παρουσιάσουμε φαινόμενα του πρότερου όταν είμαστε κουρασμένοι και με αποσπασμένη προσοχή, παρά όταν είμαστε ξύπνιοι και δίνουμε βάση (Webster, Richter & Kruglanski, 1996).
Ένας ακόμη λόγος ύπαρξης για το φαινόμενο του πρότερου είναι ότι τα πρώτα χαρακτηριστικά μας οδηγούν στο να δημιουργήσουμε μία αρχική προσδοκία για ένα άτομο και όταν δημιουργηθεί αυτή η προσδοκία, τείνουμε να επεξεργαζόμαστε τις πληροφορίες με τρόπους που την διατηρούν άθικτη.
Οι έρευνες έχουν δείξει, επίσης, ότι το φαινόμενο του πρότερου μπορεί να έχει επιδράσεις στον τρόπο με τον οποίο οι γιατροί κάνουν τις διαγνώσεις και θεραπεύουν τις ασθένειες με ακρίβεια. Η αρχική αξιολόγηση που κάνει ένας γιατρός σχετικά με την κατάσταση ενός ασθενούς δημιουργεί μία εντύπωση που επηρεάζει το πόρισμα που θα βγάλει ο γιατρός μελλοντικά.
Το φαινόμενο του πρόσφατου
Στον αντίποδα, οι μεγαλύτερες λίστες φαίνεται να μειώνουν την επίδραση του primacy effect και να αυξάνουν την επίδραση του recency effect (δηλ. η τάση μας να συγκρατούμε τις πληροφορίες που δεχόμαστε προς το τέλος).
Επιπρόσθετα, εάν το δεύτερο μήνυμα παρουσιάζεται ύστερα από μία επαρκή καθυστέρηση (π.χ. μία εβδομάδα), το πρώτο μήνυμα ξεθωριάζει και το δεύτερο (ή πιο πρόσφατο) μήνυμα είναι πιο ισχυρό στην μνήμη, οδηγώντας σε μεγαλύτερη πειθώ.
Πιο πρόσφατες έρευνες έχουν προτείνει ότι συναφείς παράγοντες, όπως η ικανότητα των ανθρώπων και το κίνητρο που έχουν για να επεξεργαστούν την διαδικασία της πειθούς, είναι καθοριστικοί στο εάν θα υπερισχύσει το φαινόμενο του πρότερου ή του πρόσφατου. Ο Duane Wegener και οι συνάδελφοί του έχουν παρουσιάσει στοιχεία που επιβεβαιώνουν ότι όταν οι άνθρωποι έχουν κίνητρο και είναι ικανοί να επεξεργαστούν πληροφορίες, επιδεικνύουν φαινόμενα του πρότερου. Στον αντίποδα, όταν το κίνητρο και η ικανότητα βρίσκονται σε χαμηλά επίπεδα, τείνουν να εμφανίζονται φαινόμενα του πρόσφατου.
Έχουν γίνει, επίσης, ουσιώδεις έρευνες σχετικά με τα «primacy/recency effects» στο πεδίο της δημιουργίας εντυπώσεων (ο τρόπος με τον οποίο βγάζουμε συμπεράσματα σχετικά με τους ανθρώπους που συναντάμε). Ασχολούμενοι με την πειθώ και την διερεύνηση της μνήμης, ο Phillip Tetlock και οι συνάδελφοί του κατέληξαν ότι όσο αυξάνεται το κίνητρο κάποιου να είναι ολοκληρωμένος επεξεργαστής πληροφοριών (για παράδειγμα, όταν κάποιος είναι υπεύθυνος για μία απόφαση, της οποίας η έκβαση είναι σημαντική), υπάρχει μία τάση να περιορίζονται τα primacy/recency φαινόμενα. Αντίθετα, όταν το κίνητρο μειώνεται (η προσωπική ευθύνη είναι ασήμαντη, οι άνθρωποι είναι κουρασμένοι), ενδέχεται να επιβεβαιωθούν αυτές οι τάσεις.
Τελικά, ποια είναι η σωστή σειρά;
Ωστόσο, το ερώτημα παραμένει: Είναι καλύτερο να μιλάς πρώτος ή δεύτερος, εάν θέλεις να πείσεις το ακροατήριό σου; Φυσικά, όπως συμβαίνει με τις περισσότερες ψυχολογικές ερωτήσεις, η σωστή απάντηση είναι «εξαρτάται». Κατά βάση, εξαρτάται από την γνώση, την ικανότητα και τα κίνητρα του ακροατηρίου. Ο αντίκτυπος αυτών των ερευνών έχει παρατηρηθεί σε πολυάριθμα πεδία, συμπεριλαμβανομένων των επικοινωνιών, του μάρκετινγκ και της πολιτικής επιστήμης, μεταξύ άλλων. Πράγματι, όσο υπάρχει η πιθανότητα απόκτησης ενός πλεονεκτήματος στο πεδίο των επικοινωνιών, είναι χρήσιμη η διεξαγωγή έρευνας σχετικά με το πώς και το πότε η θέση/σειρά παίζει ρόλο.
Πηγές: encyclopedia.com, opentextbooks.org.hk, psychology.iresearchnet.com
Πηγές φωτογραφιών: 1, 2, 3, 4, 5
Κείμενο: Εύη Καλαϊτζή (Lavart)
